Compilatiecorpus Historisch Nederlands 1.0 (CHN): ambtelijke teksten 1250-1800: breda_1454_1

<begin>
Hierna volghen zekere statuten ordinantien geboden ende verboden overdragen gemaect ende gesloten by den edelen ende vermognden greve jonckeren Johan greve te Nassouw tot Vyanden ende tot Dietze heere tot Breda by den gerichte sijnre stad ende by synen mannen van leene sijns hoofs ende lants van Breda in groten getale dairom vergadert den 23 dach van Augusto in 't jair ons Heeren dusent IIIIC vierenvijftich die men vordain bynnen der voirseyder stad ende oic voeral bynnen den voirgenoemden lande van Breda voir recht sal onderhouden in der manieren als sy hierna gescreven staen 1
</begin>
<main>
1. IERST VAN DEN OPENBARE OVERSPELE
1. Soe wie van nu voirtaen bynnen der voirseyder stad oft lande van Breda in simpelen of dobbelen overspele sal wordden bevonden sittende ende levende hetzy man oft wijf ende oic desgelijk soe wat weirlic vrouwenpersoen al waer sy selve ongebonden die in sunden openbairlic leefde ende sate by eenigen priester canonick oft religieux van der heyliger kerken dat dien persoen bynnen dien tyde van hueren sunden noch bynnen drie maenden nadat hy oft sy sal oft selen hebben gelaten die sunden ende niet meer byeen en sullen sitten egheenderhande goet by versterffenisse toecomen noch verschynen en sal mogen men sal oick alsulken persoen bynnen denselven tijdt egheen ghiften geven mogen van egheenderhande goeden voir wethouderen voir notarissen noch voir getuygen in testamente oft codicille noch met huwelyker voirweerden met egheenrehande brieven die van weerden sullen sijn noch nyemande anders tot sulker persoenen behoef al waert soe dat die ghifte geschiede opte condicie van die yerst te moigen aenveerden na de voirseide drie maenden dat hy oft sy die voirseyde sunde sullen hebben gelaten zy en sullen oic nergens in egheen broederscap gulde oft ambacht moigen comen ontfanghen wordden oft bliven opte verbeurte van allen alsulken voirdeelen ende rechten als dien ambachten broederscappen oft gulden van der heerlicheit wegen van der stad oft dorps wegen sijn verleent ende en sullen oic bynnen der voirseyder stad oft lande egheen comanscap noch vorweerden mogen doen die tot hueren proffyte oft vordeele van weerden sullen sijn oft dairaf men recht soude mogen doen uutghenomen alleen van eten ende drinken in cleyne penneweerden ende van clederen ende schoen dienende tot huerrer nootorft ende levene ende niet vorder ende al sonder argelist
2. Item oft bynnen den voirseyden tyde eenigen alsulken persoenen mannen oft vrouwen yet verschene by versterfften oft successiën na den landrechte oft by testaments oft ghiften voirtijts gemaict dat dairaf als van den onberuerlijcken goeden den heere volghen sal terstont tvierendeel van der bladingen alsoe langhe alsulke sundich persoen alsoe sal leven ende drie maent lanc nadat hy die sunde sal hebben gelaten ende hebben ende eeuwelic behouden tvierendeel van der geheelder haven die boven wettige scult overen sal geheelic ende al eens henen dragens Ende alle dander goeden sullen moeten volghen denghenen dien zy na den landrechte sculdich souden sijn te volghen oft alsulken overspeelder oft openbair sundich persoen bynnen derselver tijt zijnder sunden natuerlic gestorven ware sonder dat tselve goet namaels tot eeniger tijt wederomme tottenselven overspeelder by eenigen tytel oft middel soude mogen wedercomen oft geleent oft gegeven worden te gebruyken niettegenstaende eenigen rechte van momboiren vooghden of plichte die een man mach hebben over sijn wijf oft kynt die in desen egheen stad en souden grypen opte peyne ende verbeurte van alle dieselve goeder totter voirseyder heerlicheit behoef eeuwelic te bliven behoudelic dat die wettige kynderen al waren sy bynnen der tijt van den sunden oft dairna geboren behouden sullen huer recht ende successie al oft sy voir den tijt van den sunden geboren hadden geweest
3. Item dat alsulke openbare overspeelders man oft wijf oft alsulke weerlyke vrouwen sittende by priesteren canonicken enz voir egheen gerichte bynnen der voirseyder stad ende lande van Breda gheen onberuerlyke goeden by tytel van coope oft hueringen noch anderssins en sullen moigen crigen noch men en sal hen dairaf egheen guedinge oft vesticheit bynnen denzelven tyde noch oic bynnen drie maenden nadat zy die zunde sullen hebben gelaten moigen doen zy en sullen oic in egheenen gerichte in de stad doch int lant van egheenderhande zaken civile oft criminele hoedanich die waren in aenleggers stad noch alle wettige getuyghen ontvangen moigen worden ende voir hen als aenleggers en sal men gheen recht mogen doen tot hueren proffyt oft eeren mer wel tegen hen in verweerders stad sy en sullen oic gheen officie van der heerlicheit wegen noch dienst van der stad dorp oft prochiën wegen mogen draghen noch in egheen zaken mogen sijn bescudt noch verantwoordt worden voir goede luyde
4. Item dat oft yemandt bynnen der voirseyder stad oft lande van Breda alsulken overspeelders eenich huys oft camer verhuerde oft dat yemandt hen sloege afbrake oft afstak dairaf en sal men den verhuerder noch den overspeelder gheen recht of justicie doen ende dieghene diet huerde en sal synen meester gheene huer mogen betalen noch die meester en sal die huere oic niet mogen ontfaen al woude doverspeelder betalen sonder weten wille ende consente des gerichts dair hy onder sit opte verbeuren van elker reysen drie oude scilde te betalen totter heerlicheit behoef behoudelic dairinne den voortbrenger tvierendeel
5. Item dat men dopenbaer overspel verstaen sal ende houden als twee persoene man ende wijf tsamen huysraet oft cameraet openbairlic houden dairaf dien van hen oft beyde met hilicke aen dander verbonden is oft zijn weder alzulk hylick van scotelen ende van bedden by den gheestelyken hove gesceyden is oft en es oft weder die getrouwde man ende getrouwt wijf tsamen huyshouden oft niet ende desgelijx sal men houden die vrouwspersoenen die met priesteren canonicken oft religieusen openbaerlic in sunden ende scanden sitten bynnen hueren huysen oft gehuerden cameren in hueren name oft op hueren cost ende last ende bynnen den twee mylen na den huyse dair alsulken priester woent byalsoe dat die gebueren in beyde zyden oft die gemeyn fame van der prochien dat alsoe gestentichlic dorren houden ter eedt maer hiertegen sullen voir onsculdich wordden gehouden jonghe meeghden beneden 10 jaren ende oude vrouwen boven hueren 60 jaren ende alle anderen die alsulken gheestelyken persoen bestaen van bloede bynnen den gerechten derden grade mer tgevaderscap en soude alleene niet sterc genouch sijn die gemeyne ende openbaere presumptie ende fame van alzulken sundelyken geselscape af te nemen
II VAN VALSCHEN GETUYGEN ENDE VAN QUADEN ONGEORLOOFDEN EEDEN
1. In den yersten op die eede die men doet van toecomenden dingen oft saken es overdragen ende gesloten als voire dat oft van voirtaen yemand binnen der voirseyden stad oft lande van Breda bevonden wordde ende verworven met recht niet gehouden noch betaelt te hebben tgene dat hy eenen anderen eerlic mogelic oft georloofdichlic voir tgericht oft buyten den gerichte gelooft hadde te doen oft te betalen oft die hy niet voldaen oft betaelt en hadde te tyde oft in alsulker vormen ende manieren als hy dat gelooft ende gesworen hadde te doene soe sal die persoen denghenen dien hijt sculdich is tvoldoen van den principalen moeten opleggen ende betalen alle die costen ende scaden die hy by dien gebreke geleden heeft oft in den vervolge van dyen lyden sal ter ordinanciën van den gerichte oft hy sal derselver partien dobbel moeten oprichten oft betalen tgene dat hy alsoe met eede hadde gelooft dwelck van beyden denselven sculdigen gelieven sal te kiesen ende aen te nemen ende die heere sal voir de reparatie van der gequetster gemeynder polliciën alsulken gebrekelyken persoen met recht moghen heysschen ende vonnislic verwynnen te syne ende eeuwelic te bliven eerloes opdat andere lude ende ondersate by alsulken persoen oft anderen van gelyken onder tgeloeve van synen eede ende Gods religiën niet meer bedrogen en wordden ende gheene andere peyne van goede noch van leden en sal die heere dairover mogen heysschen noch oic die actie mogen composeren noch gelt noch goet dairover moegen nemen het en ware dat die geloofte met eede gesciet ware op eene genoemde peyne alsoe men wel sal mogen doen soeverre die boven die helft van dat men principalic geloeft oft de weerde dairaf huer niet en strecke want in dyen gevalle en soude die heere noch partie totten voirseiden peynen van den gebrokenden eede niet connen gecomen oft die mogen heyschen oft volgen mer soude die sculdige alleene metter besprokender civiler peynen gestaen ende van den eede soude hy in alsulken gevalle bliven ongelast
2. Item van geloften die tusschen partien met peynen oft eeden sullen wordden gevesticht openbairlic gedragende tegen die eere oft geboden Goids tegen den prince tegen de heerlicheit tegen die lantrechten oft tot onredelyke lasten van anderen die dairaf niet en weten oft tot afnemene van der gemeynder welvairt ende polliciën van den lande en sal nyemant verbonden sijn noch in de principale geloofte noch in egheen peyne van eede oft anders gehouden wesen
3. Item van den quaden horribilen onbedwongenen ende willigen eeden oft vervloeckenissen Goidts die in tavernen in spelen in mercten in feesten oft tot anderen plaetsen van nu voirtaen bynnen den voirseyden stad oft lande geschieden sullen te weten es van allen eeden die iemand soude doen van ons liefs Heeren leden als by synen hoifde haire bloede nagelen oft by synen passiën oft by onser vrouwen borsten oft leden oft andere diergelyke horribile eeden es overdragen ende gesloten als voir dat soe wat man oft wijf zijnre zynnen mechtich wesende bynnen der voirseyder stad oft lande van Breda van nu voirtaen met twee wittige getuygen overtuyght sal wordden bynnen denselven stad oft lande te drie malen ende te verscheyderen tyde alsulke quade onbehoirlijke eede buyten den gerichte gesworen te hebben dat die sal hebben verbeurt drie oude schilde te bekeeren deen derdendeel totter heerlicheit behoef dander derdendeel tot behoeff van den ermen der prochiën dair die misdadige woent ende dair hy gecalengiert wordt ende tderde tot behoef van denghenen diet den officier aenbrengen sullen Ende soe wie anderwerf hieraf verwonnen wordt die sal verbeuren 6 oude schilde te bekeeren als voer ende al sonder verlaet oft gratie dairaf te doene ende oft dieghene die aldus hieraf derdewerf verwonnen sal sijn die sal verbeuren 12 oude schilde oic te bekeeren als voer ende oic sonder verlaet oft gratie dairaf te doene ende oft dieghene die aldus derdewerf verwonnen ware hem des niet en huedde dien soude men houden als eenen quaden kersten ende voer eerloes ende wat onrecht yemant alsulken persoen oft synen goeden aendade dairaf en soude men dien persoen noch recht noch behulp mogen doen van der heerlicheit wegen ende hy en soude nemmermeer als aenlegger oft getuyge mogen ontfangen wordden in den gerichte noch van dier misdaet en soude men hem van der heerlicheit wegen tegen die gheestelyke jurisdictie oft punicie niet mogen verantwoorden noch bescudden in egheender wijs ende dofficiers sullen hieraf in hueren rekeningen van hueren ontvangen een besonder capittel moeten setten ende oft eenich officier dese boete op eenigen persoen te vervolghen hem simileerde ende niet en quyte ter executiën van desen gebode oft dat oic eenich officier hieraf composeerde meer oft min nemende dat de voirseyde gesette boete dat die officier voir meineedich ende eerloes ewelic voirtaen sal sijn gehouden ende van sijnre officiën worden ontset Ende van allen desen brueken sal dofficier sculdich sijn rekeninge te doene ende men sal alle dese misdadige die driewerf hebben gebroect ende niet af en laten int boec van den openbaeren overspeelders moeten registreren by den scepenen van elker banck dairt ende alst gevalt tot huere ewelyker scaemten ende oneeren Ende oft yemandt die de voirseyde peyne verbuerde soe erm oft soe snoeden persoen ware soet dicst gevalt dat hy die voirseyde boete niet betalen en conste oft betalen en woude soe soude men dien voir dyerste verwinnen soe verre men egheen goet en vonde moeten leggen int gevangenis dairt donker ware te water en te brode een maent tijts ter cost van der heerlicheit ende oft anderwerf gebeurde twee maent ende oft derdewerf geviele vier maent tijts ende oft meer gebeurde soe soude dairaf geschieden gelijc van den anderen die driewerf hieraf hadden geboet gelijc hiervoire gescreven staet
4. Item van valschen ende ongewarigen eeden die van nu voirtaen gevallen sullen in eenigen saken oft gedingen voir wetten oft voir seggers van faiten oft saken die voren geschiet hebben geweest ende die gedragen souden ter scaden oft oneeren van der eenre partiën es overdragen als voren ende yerst van den eeden die deen principael partie doet tot sijnre absolutiën gestentichlic beslightende die principael sake hetzy dat de heere oft die wet oft trecht oft oic sijn wederpartie hem dairtoe willichlic oft by recht bringt exempel oft hy swore dat hy dit oft dat niet gedaen oft gelooft en hadde naectelic oft dat hy te dier tijt ende plaetsen niet en hadde geweest maer op een ander plaetse verre verscheyden ende swoer hem dair niet quyte van den heysche soe es overdragen dat al eest soe dat tegen dien eedt die wederpartie met recht niet weder gheheysschen en can tgene dat hy met alsulken eede verloren heeft dat nochtan die heere van der heerlicheit wegen tegen alsulken meyneedigen persoen wel voortvaren sal mogen ende oft hy hem wettelic verwynnen can ende behoirlic gestentichlic ende affirmatijflic bygebrengen can met goeden besceyde hetzy met autentyken gescriften oft brieven hetzy met deughdelyken ende weirdigen getuygen alsoe dat dat den gerichte genoich sy dat die contrarie waer ware van wat hy gesworen hadde soe sal dan die alsulke meyneedich ende verwonnen persoen totter heerlicheit behoef hebben verbeurt sijn twee vingeren die hy opte Heyligen hadde geleeght oft dairvoer geven der heerlicheit 60 royale ende oft yemande derdewerf hieraf verwonnen wordde dat men dien syne twee oft andere vingeren soude moeten afhouden sonder verlaet oft sonder eenige compositie oft gelt dairvore te moigen nemen
5. Item want in gedingen dicwille getuygen by der eender oft by beyde die partiën geleydt ende by eede gemaent wetens loghelic ende valschelic tuyghen op oft van faitelyke saken voorgesciet daerop zy geleydt wordden ende gevraeght dwelk meest toecomt by gunsten by toeseggene by corruptiën oft ghiften van goeden oft van diensten oft oic om maeghscap vrientscap oft hatyen by welken getugenisse by wylen deen partiën tvonnis ende die sake onrechtverdelic verliest soe es om dese grote quaetheit te verhueden overdragen ende gesloten als voire dat boven dwederleggen oft tcalengieren die de partiën tegen dewelke die getuygen sullen mogen doen dieselve partiën oft hoir oir dairtoe actie hebbende soeverre sy by dien valschen oft loesen oft ongevangen getuygen ende huere getuygenisse wordden geduempt in criminelen oft civilen zaken alle hueren costen scaden ende verliesen oft oic die scade oft reparatie van hueren schaempten ende injuriën opten persoen van dien getuyge ende op hueren goede alsoe langhe als die getuygen leven mair niet dairna sullen mogen volgen heysschen ende verreyken Ende oft zy met wettigen thoene vonnislic wordden verwonnen van valschen getuygenissen soe sullen sy ende elc van hen derselver gequesten partiën alle dat oprichten ende beteren moeten met hueren live ende goede sonder verdrach ende tot dien sal de heere oft officier weder die vercortte partie sprect oft swijcht tegen alsulke valsche ende ongewarige getuygen van der gequetsten heerlicheit wegen mogen volghen ende voirtvaren met recht Ende oft die heere oft officier met wettigen wairheit bewysen can dat alsulken getuyge by eede in den gedinge gestentichlic openbare valscheit ende logene wetens getuyght heeft oft dat alsulken getuyge gelt oft goet van eenigen partiën om voir huer in dye zake te tuygen boven sijn cost genomen hadde oft eenige vasticheit of geloofte van toecomenden loene ontfaen al wairt dat hy nochtan dairna anders niet dan de gerechte wairheit en hadde getuyght so sal van nu voirtaen die alsulken verwonnen getuyge die alsoo in civilen zaken valschelic ende loosselic getuyght hadde tegen die heerlicheit boven die reparatie van partiën verbeurt hebben beyde sijn vingheren die de getuyge opte heyligen hadde geleydt oft dairvoer betalen den heere 60 oude scilde Ende oft alsulken getuyge alsulken getuygenisse gedaen hadde in criminelen zaken dairby yemandt van live oft lede ware vermijst dat dan die getuyge boven de voirseide reparatie van partiën sijn lijf oft gelyke leden als der geduemder partiën bij dien getuygenisse met vonnisse soude sijn afgewijst totter heerlicheit behoef hebben verbeurt ende souden dairaf moeten staen tot tsheeren wille ja al wairt soe dat alsulke geduempden partiën by den heere oft by partiën na den vonnisse gratie oft remissie ware geschiet behoudelic ende hierinne voirsien dat oft over alsulken getuge condempnatie geboerde van live ende dairaf executie geschiede dat dan die peyne van den twee vingeren hiervore verhaelt egheen stad grypen en soude want die peyne van den live ende van der doot alle andere peynen van den anderen leden in huer sluyt vervaet ende begrijpt
</end>