Compilatiecorpus Historisch Nederlands 1.0 (CHN): narratieve teksten 1575-2000: holland_1667_vos_1

<titel>
Medea
AAN DE BEMINNAARS van doude en nieuwe TOONEELSPEELEN
</titel>
De wijze Grieken hoogdraavende Roomeinen schrandere Italiaanen geestige  Spanjaarts aartige Fransen en loffelijke Neederlanders hebben hun krachten  saamen gespannen om Medea voor alle keurige oogen en ooren in hun  Schouwburgen op het Tooneel te brengen ik van Natuur mijn eenige school-meesteres in de Duitsche Dichtkunst na het veurbeeldt der beroemste Dichters  aangeprikkelt zal u de zelfde Medea aan dAmstel doen zien hoe dat zy zich  binnen Korinten heeft gedraagen Zoo uw ooren geen vloeiende vaarzen vol dreunende woorden gelijk zulk een groote Prinses vereischen ontmoeten  uw oogen zullen aan haar kleedt daar zy zich in vertoont mijns weetens noch stof van uit-noch inheemsche Dichters vinden Zy staat gereedt om tot  barstens toe vol spijt dol van gramschap en overheet naar weederwraak  haar kinderen van haar waagen die van vuurbraakende draaken deur de lucht  wordt getrokken op daardt te smijten om het brein en bloedt in het aenge-zicht van Jazon de vaader te doen spatten maar dit strijdt teegens een der Tooneelwetten van Horacius Flakkus want hy zegt in zijn Dichtkunst door  den grooten Tooneeldichter J van Vondel verduitst Medea vermoorde haere  kinders voor den volcke niet al watge my zoo vertoont dat haet ick als een die het niet  gelooft De haat van deeze Lierdichter teegens het vermoorden op het Tooneel spruit niet uit reeden maar uit niet te kunnen gelooven de dingen die men  niet gelooft heeft men geen recht toe om te moogen haaten of zoo het niet  gelooven een moeder van de haat is zoo moet ik zijn Tooneelwet haaten want ik geloof niet om dat hy geen reeden geeft dat ikze behoef te volgen  Alle wetten ontstaan uit reeden een wijze Rechtbank zal nooit slotvonnis  vellen ofze heeft eerst reeden van haar besluit gegeeven Nochtans wil de Lier-dichter teegens t gevoelen van alle wetgeevers dat men zijn vaststelling zal volgen maar Seneka die na hem geleeft heeft duitsteekenste Treurspel-dichter der oude Latijnen en beeter op deigenschap der Tooneelen dan hy  afgerecht is van een ander oordeel want het heeft hem goedt gedocht schoon  hy veel dingen binnen laat geschieden dat zijn Medea haar kinderen op het Tooneel in het gezicht van het volk moest vermoorden
Dat Horacius niet  kon gelooven dat men dit nabootsen zoo leevendig gelijk het geschiedt was  op het Tooneel wist uit te beelden is geen wonder want de Roomeinen daar hy toen onder getelt wierdt waaren van oudtsher gewent in hun Schouw-  burgen de menschen van leeuwen tigers en beeren zoo te zien scheuren dat de gereeten ingewanden noch half leevendig en druipende van bloedt door  de moordtwonden ten buik en borst uitstorten het welk hen zoo wreedt van inborst maakte dat al wat zy anders zaagen vertoonen van hen niet gelooft en daerom gehaat wierdt zoo heeft hy zijn wetten niet voor ons maar voor  de Roomsche Tooneeldichters geschreeven want ik geloof dat de naagebootste  menschemoordt alsze stark uitgebeeldt wordt de gemoederen van het volk  door het zien kan beweegen Hy zelf zegt elders in zijn Dichtkunst het welk  teegens zijn eigen verbodt strijdt het gehoorde raakt min het gemoedt dan t gene  men met zijn oogen gezien heeft en van den ziender zelf ingenoomen wordt Dat dit waar  is zal ik doen blijken Zoo meenigmaal als Ulysses in het Treurspel van Poly-xena door den vermaarden Samuel Koster gedicht Astianax het zoontje van  Hektor en Andromache van de toorentrans wurp scheen het nagebootste kint daanschouwers zoo hardt op het hart gelijk op daardt te vallen men zagh de traanen niet min uit doogen dan het nagebootste bloedt langs het Tooneel vloeien Begeert gy starker bewijs dalgemeene spreuk zegt het zien  gaat voor t zeggen Nochtans moet Brutus Cezar niet in het gezicht van het volk  vermoorden om dat het teegen de moogelijkheidt strijdt want hy wierdt in het midden van al de Raadtsheeren deursteeken die men om het groote getal  niet op het Tooneel kan brengen Zoo moet men noch woedende legers noch  brandende steeden noch andere onmoogelijkheden vertoonen want men kan al de dingen gelijkze gebeurt zijn niet uitbeelden Noch zegt hy in zijn Dicht-kunst een Spel dat aengenaem zal zijn en dickwils gespeelt worden zy korter noch  langer dan vijf bedrijven hier verwerpt hy de stelling der Grieken want hun  Speelen bestaan in een enkel Bedrijf de Spanjaarts dat niet van de minste  vernuften der Tooneeldichters zijn verdeelen de hunne in drie Bedrijven de  Neederlanders gelijk de Latijnen Italiaanen en Fransen in vijf dat ik voor  het best durf oordeelen doch niet om dat het Horacius zegt want hy geeft geen reeden waarom dat het zoo moet zijn maar om dooren en oogen van het volk door het hooren en zien vermoeit te verpoozen en tijdt te geeven om het geener vertoont is zoo diep in de gedachten te drukken dat het er  door het volgende Bedrijf niet weeder uitgerukt kan worden want de Needer-landtsche Speelen zijn dikwils vol verwarringen daarze dit staat vast alsze  niet teegens de Natuur strijden en zich ondertusschen gevoegelijk ontwarren  te beeter om zijn Iemandt zou my te gemoet kunnen voeren dat alle huizen hooven kerken en toorens dorder van doude Bouwmeesters in zich moeten  vertoonen of het zijn al kondenze al de stormende winden verslindende  blixems en woedende donders verduuren niet dan wanschaapen gebouwen zoodaanig zijn de speelen die geen order volgen Het eerste veurwerp is goedt  maer het leste heeft geen eigenschap want dorder in de Grieksche Bouwkunst  is van al de Bouwmeesters der volgende eeuwen ik zwijg van wanschaapen  Gotten eenstemmig voor goedt gekeurt maar de geleerde die op verscheide tijden in bezondere landen wetten voor de Tooneeldichters schreeven  koomen in hun lessen gelijk de Bouwmeesters in hun oordeel niet overeen Wie zal men nu van deeze die elkanderen bestrijden volgen die het naaste  met de waarheidt van de zaaken overeen koomen of liever Natuur die door  oeffening gesleepen de beste Tooneelwetten schrijft De speelen zijn van een   anderen aart dan de gebouwen Het leeven der Grooten en kleenen dat men bywijlen op de Tooneelen laat zien bestaat meest in toomeloosheeden wie in deeze wanorder van leeven order wil houden vervalt zelf in wanorder want  hy wijkt van de waarheidt maar wie wanorder wel zal uitbeelden moet wan-order gebruiken en dan is wanorder in dat deel order
Ik weet wel dat zich  geen Koning gelijk een onderdaan moet laten hooren want dit wordt ge-wraakt gelijk een houte schootel op een Vorstelijke staatcydisch zoo moet  men ook geen onderdaan gelijk een Koning doen spreeken of men zet een purpere lap op een hairenkleedt daar het kleedt al was de lap meer dan het  heele kleedt waerdig door bedurven wordt De woorden moeten met deigen-  schap der Personaadjen overeen koomen Wie deeze en andere nutte noodig-  heeden die ik eerlang door den druk gemeen hoop te maken in de Speelen  het starkste uit kan drukken betoont dat hy uit de hengstebron heeft gedronken  Nu zegt hy in zijn Dichtkunst nochte daar spreecke geen vierde Personaadje Hier  toont hy zich gelijk eerst bequaamer tiran dan Koning want een tiran geeft  wetten zonder reeden en een Koning zegt waarom dat hy donderdaanen aan wetten bindt Euripides zoo loffelijk in zijn speelen dat hy te Delfis van   Apolloos godtspraak voor de wijste der Grieken wierdt uitgeroepen en  Sofokles zoo hoogdraavent een Treurspeldichter gelijk dapper Veldoverste  hebben zich niet van zulk een draaiboom laaten stuiten Onze Duitsche  Tooneeldichter die Horacius wetten kort zoekt te volgen ziet men dit veur-  geschreeven perk in verscheiden Speelen met recht overtreeden Ik volg hier het zelfde spoor want ik laat er vier als het de reeden gebiedt by een koomen  en dater tien moesten zijn ik zouze om by de waarheidt te blijven met elkan-  deren doen spreeken Wie niet teegen de gebeurde dingen wil zondigen  moetze zoo het moogelijk is na het leeven vertoonen al streedt het teegens  al de wetten der oude Tooneeldichters want doudtheidt heeft geen veurrecht  dan daarze goedt is of zooze in alles veurrecht heeft zoo moeten de Latijnen  voor de Grieken die ouder zijn wijken waar dan heen met Horacius wetten of moet men dan de wetten van Aristoteles volgen zijn die goedt geweest   zoo heeft Horacius de zijnen vergeefs geschreeven Dat er twee meer dan een weeten wil ik toestaan maar men moet dan ook lijden dat men nu zoo wel  eenige wetten van Horacius om dat menze niet voor goedt kan keuren dan  hy eenige van Aristoteles mach verwerpen Voor wie heeft deeze Griek  Tooneelwetten geschreeven was het voor Euripides en Sofokles dat was vermeetel want hun Speelen wierden van de wijzen voor loffelijk geroemt Was het voor de jonge Dichters dat was onnoodig want die konden zich dienen van de Speelen der genoemde Dichters die hen voor leevendige lessen  verstrekten hy heeft by my in veel deelen noch minder geloof dan Horacius  want dat was een Dichter en hy een Wijsgeer hier by wordt zijn wijsheidt  die veel eeuwen heeft geblonken nu door de glans van Deskartes zoo verdooft dat er veel Geleerde van deeze tijdt liever leereling van Deskartes willen worden dan meesters in Aristoteles weetenschappen blijven Wie oordeel heeft  zal de kleenste kennis van een man die in zijn grootste een krak heeft gekree-gen niet volgen
Doudtheidt zeg ik noch heeft geen veurrecht De Latijnen  hebben gelijk datze zeggen Wie te Roomen is moet zich na de Roomsche zeeden  voegen zoo gy elders zijt zoo voeg u na de plaats daar gy zijt De Neederlanders van een anderen inborst dan de Roomeinen zijn elders dies voeg ik my op het  veurschrift der Latijnen na het volk daar ik by woon De Speelen zijn eerst   gevonden om de doffe geesten door eerelijke tijdtverdrijven te vermaaken  daar na om de menschen door behaagelijke dingen te zeedevormen en het  spoor van de deugdt te wijzen zoo moet men om deeze schatten gemakkelijk door dooren in t hart te storten de Speelen na doogen van het volk daar  menze aan vertoont voegen Het is dikwils niet genoeg dat de bronnen rijk  van zuivere waterstraalen zijn men zietze by wijlen door marmere pronk-beelden en andere praalsieraden luister byzetten om doogen van de verby-gangers op te houden Zoo worden bittere pillen die tot gezondtheidt dienen met goudt bekleedt Wie het volk in de Schouwburg wil houden moet hun  oogen met de koorden van gevoegelijke bekorelijkheeden aan het Tooneel  binden daarom moet men zich wachten van iemandt alleen te laaten uitkoo-men om met zich zelf te spreeken of hy moet van een dolle yver gedreeven  worden of van andere hartstochten het zy van liefde of wraak of onverwachte veurvallen of aanroepingen van gooden en godinnen Hartstochten hebben op de gemoederen der menschen groote macht Noch minder mach men een enkele reeden gelijk in veel Latijnsche en Duitsche Speelen voor een heel  Bedrijf op het Tooneel brengen want een bedrijf dat wel zal speelen moet  in verandering of ten minsten in saamenspraak bestaan als het een van deeze  twee ontbreekt wordt het van de toehoorders gewraakt ja de blinden zouden zooze zulks hoorden hun ooren stoppen om op die tijdt zoo doof als blindt te zijn want een enkele reeden is geen bedrijf Zoo moet men ook geen een  Personaadje in t byzijn van anderen aan een zy laaten treeden en spreeken  om zijn gedachten in dooren van het volk te storten want dit wordt van de  keurigste oordelaars om dat het niet met de Natuur over een komt veracht  of het moet een korte hartstocht zijn die hy voor danderen als hem gevraagt  wordt wat hy aan een zy heeft te spreeken door verkeert antwoordt kunstig weet tontveinzen het welk de toehoorders dan zoo behaagelijk is gelijk het  anders haatelijk zou zijn My gedenkt dat ik den werreldtwijzen Heer Geeraardt  Vossius vraagde waarom dat daaloude Dichters zulk een kleen getal van  Personaadjen in hun Speelen hadden daar hy my op antwoorde men meent  datze om de speelen zoo krachtig uit te voeren gelijkze behoorden te zijn niet genoeg  goede bedrijvers konden vinden Hier op heb ik hem weeder gevraagt als mener  nu zoo veel die bequaam waaren wist of menze dan zou moogen gebruiken hier heeft hy op gezegt ja Zijn eerste antwoordt men meent daar men het algemeen gevoelen der Geleerde door verstaat by zijn ja gevoegt heeft my zoo vrymoedig gemaakt dat ik dit Treurspel om de noodigheidt van de ver-anderingen door eenentwintig Bedrijvers laat uitvoeren maar gy zult hier niet een hooftpersonaadje gelijk Pylades halsvriendt van Orest het welk teegen  de waarheidt strijdt zonder spreeken op het Tooneel zien want dit is voor het volk zoo walgelijk dat de stommen zooze het zaagen de banden daar Natuur  haar tong meê gebonden heeft van gramschap zouden breeken en vraagen wie is zoo vermeetel dat hy een Personaadje die het Spel moet doen leeven een slot aan zijn mondt durft slaan zulk een Spel is gelijk een uurwerk dat alser het gewicht van genoomen wordt stil moet staan Dat ik het darde Bedrijf in de hel laat speelen zal eenige lieden doen zeggen de reis van Medea uit Korinten tot in de Hel en weeder uit de Hel tot in Korinten geeft stof om niet te gelooven dat dit Spel in vierën-twintig uuren gelijk het behoort uit kan speelen maar al die gelooven
dat Medea   zich van een Helschegeest die haar ten dienst staat in der yl deur de lucht laat draagen zullen my toestaan dat al wat zich in dit Spel laat zien in zulk een  bepaalde tijdt kan geschieden Noch durf ik zeggen dat de geen die een Spel  vierëntwintig uuren tijdt geeven schoon ik het hier zelf volg de Natuur te kort doen want al water in een Spel vertoont wordt moet in twee of drie uuren gebeurt zijn en daarom in de zelfde tijdt of niet langer dan het volk veur het Tooneel staat kunnen speelen hier by moet het ook op de zelfde   plaats het zy binnen of buiten een Stadt of zaal of lusthof of elders daar het eerst begint weeder endigen of de toehoorders het welk onmoogelijk is moeten gelijk het Spel van plaats verwisselen Een schilder die oordeel heeft  zal niet meer op een panneel uitbeelden dan er op een plaats en op een zelfde tijdt gebeurt is Een Spel dat een spreekende schildery verstrekt vereischt de  zelfde eigenschap Het verscheppen der dingen die zich deur het heele Spel  vertoonen zullen de keurige kenners die de toovery van Medea eenige kracht  toeschrijven voor my verantwoorden doch dit is teegen het gevoelen van de  Lierdichter maar terwijl hy beezig was met Tooneelwetten voor anderen te  schrijven gelooft men dat hy de lierwetten die hy zelf behoorden te volgen  op verscheide plaatsen heeft vergeeten want men vindter by hem die loffelijk  van reeden maar wanschaapen van lichaam zijn onder veel zal ik er een aan-wijzen in zijn darde gezang dat in veertig vaarzen bestaat spreekt hy in het  begin aan het schip dat Virgilius in Attika zou brengen maar hy breekt met het achtste vaars af en spreekt in de tweeëndartig volgende van de vermetel-heidt der menschen en het geweldt der baaren zonder weer van het schip of Virgilius daar hy het gezang om gedicht heeft te reppen Dit is in doogen van al die zich op het verdeelen der leeden in een gezang verstaan een lichaam van  een reus daar het hooft van een dwerg op staat Het schijnt verscheide kenners  wonder dat een Lierdichter de Tooneeldichters die hooger op Parnas klom-men en dichter aan de troon van Apollo zaaten een blok aan de beenen wou sluiten die hy zelf niet voort kon sleepen want hy heeft nooit blijken getoont dat hy Treur-of Blyspel daar de grootste kunst in bestondt heeft kunnen dichten zoo dat men hier durft zeggen 

Gy zijt een Lierpoëet en schrijft het Treurspel wetten 
Zoo tergt een hardersfluit de klank der krijgstrompetten 
Uw les is overlast de kunst gedoogt geen pijn 
Het spel wil wel bepaalt maar niet gedwongen zijn 

Hier zal ik Voorzeeker bestormt worden van een deel lieden de wijzen uitge-zondert die het hooft door de roeden en plakken zoo vol Latijn zyn geslaagen  dater de reeden geen plaats in kan vinden my dunkt ik hoor hen alree zeggen  wat mach deeze Vos rammelen en raazen van deigenschappen der Speelen van het ver-deelen der leeden in gedichten wat men doen en laaten moet het zou best zijn dat hy zich met zijn ambacht daar de huiszorg in bestaat bemoeide hy heeft niet dan Duits ge-leert laat ons van de kunsten der aaloude Dichters spreken wy hebben op Parnas by Apollo school geleegen en letters gegeten Dat ik niet dan de Duitsche taal ken en noch zoo goedt niet gelijk ik wensch wil ik gaaren bekennen maar lichtelijk  beter dan eenige die zich op hun schoollatijn veel laaten voorstaan De Ridder Hooft het hooft der Duitsche Geschiedenisschrijvers en Dichters heeft my  om mijn zucht tot de Dichtkunst aan te moedigen in de Hartspiegel van den  Heer Hendrik Laurensen Spiegel deeze twee volgende vaarzen veurgeleezen

Moet juist een Duits Poëet nu noodig zijn ervaaren 
In Griecx Latijn daar deersten beste harders waaren 

Hier oordeelt Spiegel die de Neederduitsche taal en Dichtkunst heeft helpen bouwen dat de Dichtkunst niet uit vreemde taalen maar uit een aangebooren  aart voortkomt De taalkunde maakt wel geleert maar geen Dichters ik wil   wel bekennen dat het een brug is daar men over moet gaan als men een ander zijn wijsheidt wil ontleenen om die voor zijn eigen uit te geeven Dat Ho-merus Virgilius en Ovidius de grootste van alle Dichters noch leefden en  niet dan Duits konden zy zouden de zelfde geest die zy in hun taalen betoon-den nu in donzen doen blijken De Dichtkunst is geen dochter van uitheem-sche taalen maar van dovervloedt der geesten die zich in de gedachten uit-storten daarze door oordeel en ervaarentheidt tot een welgeschaapen lichaam  gevormt worden want alle vaarzen zijn gedicht eerze de taal van dieze gedicht  heeft aanneemen Zoo is het ook met alle wijsheidt DEgiptenaars drukten hun gedachten niet met woorden maar met stomme beelden uit dieze in  steenen en andere harde stoffen deeden houwen Mijn teegenstreevers zouden  hier kunnen vraagen van waar ik de vrymoedigheidt gehaalt heb om zoo onbeschroomt te oordeelen van dingen die geen Duitsche leerling passen  maar hier zullen lichtelijk anderen voor my op vraagen en weeder antwoor- den van wie heeft den Heer de Ruiter het hooft van de Staatsche oorlogsvlooten zijn dapperheidt en krijgskunst gekreegen heeft hyze van Atilius die Amilkar van Kartaage  met zijn scheepen schandelijk deedt vluchten of van den grooten Pompejus die de zee-roovers veroverden neen het een is hem van Natuur ingestort en het ander heeft  hy van dervaarentheidt de wijsste schoolmeesteres geleert daarom is het mijns bedunkens beeter Natuur door ondervinding gehulpen dan eenige on-eigentlijke Tooneelwetten te volgen Daalouden hebben veel dingen gevon-den daar er oock eenige het zy door verwoesten van Landen of datze voor onnut wierden gehouden van verlooren zijn maar is er een verduistert men  heeft er weeder tien nieuwe gevonden Wie vertoonden het eerste kompas  daar onze scheepen in ongebaande zeen spijt starrelooze daagen en nachten  nieuwe werrelden door vinden wie vormden de groote en kleene donderbus-sen die van salpeeter yzer en loodt bezwangert minder volk vermoorden en grooter krachten baaren dan de waapenen daar Alexander de werreldt meê  verwon welk een man sleep de verrekijkers die mijlen in schreeden verande-  ren en dingen die in het verschiet leggen op de veurgrondt doen koomen wat voor een geest brocht de nutte en noodige Drukkunst in het licht daar de  wijzen van alle tijden om datze door het verdrukken van hun verstandt on-sterffelijk worden eeuwig aan verplicht zijn van waar komt het uurwerk  dat de zonnewijzer der Ouden in roem verwint om datze niet dan by heldere  zonneschijn kan dienen daar het uurwerk bij neevelig weeder door de wijzer  met doogen der stommen weet te spreeken en door het geluidt van de klok de blinden het verdeelen van de tijdt door dooren laat zien zijn deeze kunsten en weetenschappen ik zwijg van duizent anderen van de Grieken en Roomei-nen gekoomen neen de vernuften der jongste eeuwen moogen op deeze vonden roemen Zullen wy deeze dingen om datze dOuden niet wisten te vinden verwerpen die heel stip ja hardtnekkig by eenige ketteryen der oude  Tooneelwetten blijven moeten ja zeggen maar die door de tijdt van deeze lazery gezuivert en rijper van oordeel geworden zijn zullen dit ontkennen  daarom heb ik dit Treurspel naar de tijdt en plaats gevoegt om het volk dat altijdt naar verandering verlangt iets nieuws te vertoonen maar nieuwighee-den zijn dikwils onzeeker Groote aanslaagen hebben groote gevaaren te ver-wachten Zoo mijn toeleg niet naar mijn wensch wil gelukken en dat ik in de  zelfde misstellingen daar iker eenigen in douden van aangeweezen heb of  in nieuwe die niet min haatelijker zijn kom te vervallen zoo heb ik in het  kleen gelijk Faëton in het groot een stout stuk bestaan en anderen stof ge-  geeven om mijn misslaagen aan te wijzen het welk mijn oordeel lichtelijk zoo zal scherpen dat er hoop is om de lauwerkrans die noch in het midden der  Tooneeldichters leit te naaderen en te zien ofer voor my geleegentheidt is omer een enkel bladt van te krijgen De liefbebbers dienen te weeten dat ik  deeze Veurreeden niet heb geschreeven om Horacius Dichtkunst in het geheel te wraaken want men vindt er veel loffelijke wetten in maar ik schrijf in een vry landt daar men in burgerlijke kunsten vry mach spreeken gelijk ik hier  teegens eenige Tooneelwetten die men naar het gevoelen van veel Tooneel-kundigen om dat zy buiten het spoor van de reeden wijken behoort te  verwerpen Vaart wel