Compilatiecorpus Historisch Nederlands 1.0 (CHN): narratieve teksten 1575-2000: holland_1700_vanhoogstraten_1

<titel>
Berecht
</titel>
Toen ik niet lang geleden de eere had dat de Heer Petrus Francius Professor der Welsprekentheit my vertoonde zynen arbeit besteedt aen het vertolken der leerzame Rede van Gregoor Nazianzener dat helder licht der Griexe Kerke met inzicht om dezelve den Nederlanderen mede te deelen gebeurde het dat wy in gesprek geraekt over de zinlykheit onzer tale vielen op het bepalen van de geslachten der zelfstandige naemwoorden waer tegen hedensdaegs grove misslagen begaen worden van de meeste schryveren als die hier in alles over hoop smytende zig weinig schynen dezer aenmerkinge te bekreunen en naer hun welgevallen heenschryven zonder eenige achtinge te hebben voor de schriften der genen die hunnen yver en arbeit gehangen hebben aen het schuimen zuiveren verryken en regelen onzer sprake die als ze behoorlyk gehandelt word zoo schoon en krachtig is dat zy voor geene uitheemsche hoeft te wyken en staen kan tegen den rykdom der Griexe tale zoo in hare maniere van stemmen aen een te koppelen als in de artikelen of lidtwoorden daer ze boven de Latynsche mede voorzien is Deze lidtwoorden om voorby te gaen hunne verdere kracht en betekenisse zyn als kentekenen van de geslachten der naemwoorden en by ons twee in getal als de en het betekenende zoo veel als t in t Griex De waer voor men van oudts die plag te zeggen als blykt by den Historyschryver Reid Daer zy zoo veele van weten als die blinde van die verwe is te gelyk mannelyk en vrouwelyk drukkende geen geslacht uit als in de onrechte naemvallen Want in den rechten of Noemer maekt het geen onderscheit zynde in gebruik De man de vrou maer in de andere naemvallen des mans den man der vrouwe enz Zoo zegt men De man schryft de vrou spint maer niet Het schryven van de man maer van den man of des mans En van de vrou in den barenden naemval of genitivus der vrouwe blyvende de in de overige Het betekent het onzydige geslacht gemeenlyk neutrum genoemt en lydt geen andere buiginge dan die wy terstont toonen zullen makende minder zwarigheit in het gebruik schoon er evenwel veeltyts tegen gezondigt wordt Hier door onderscheiden wy de geslachten op den voet der Grieken die schryvende t of t d zig niet zwaerder vergrypen zouden dan wy alswe zeiden Aen de man of Aen den vrou Om dit werk met meer gemak te doen stelde ik in dien tydt een kleene proef op van woorden getogen uit de schriften van Hooft en Vondel en bekrachtigt door het bybrengen van den zin waer in zy gevonden worden om ten minsten als men zig zelven niet voldoen kan te treden in de voetstappen dezer mannen die op het voorbeelt van anderen onze tale hebben gebout het spoor der zelve nagespoort en op papier gelegt De geslachten zyn voor zoo veel zy betekent worden door deze lidtwoorden of mannelyk of vrouwelyk of onzydig of twyffelachtig ten zy men dit gemeen wil noemen Van de drie eerste hebben wy gesproken Het laetste waer van veele woorden schynen te zyn daerom twyffelachtig of gemeen genaemt om dat ze zoo als men wil het mannelyk en vrouwelyk geslacht want het onzydige blyft op zig zelf aennemen of om dat het niet zeker genoeg is tot welk van beide zy behooren heeft mede voor zig de en wyders des den of der voor zoo veel het mannelyk of vrouwelyk genomen wordt Welke twyffelachtige woorden minst in onze tale te onderscheiden my schenen allermeest te moeten geregelt worden naer het gebruik der beste schryveren om daer ontrent eenen vasten voet te beramen Dit werk oordeelden Taelkundigen van zulk eene nuttigheit te zyn dat ik sedert de opstellinge by my begonnen vergrootte en my liet bewegen om eenig blyk hier van in het licht te geven ten dienst van die my meenigmael hier over raedt gevraegt en om eenige zekerheit gewenscht hebben Ik vond dan geen beter middel dan de voornaemste en gebruikelyxte woorden als in een register op het A B te brengen op dat de nieusgierige lezer wanneer hy zich verlegen vondt met eenen opslag konde zien hoe hy dit of dat woordt moest gebruiken By voorbeelt als Hooft zegt Na de daedt blykt aenstonds dat dit woordt vrouwelyk is En als Vondel zegt zig tontslaen van den bant dat dit mannelyk is daer men anders zoude zeggen Na den daedt en van de bant By dit de en den enz waer uit zoo menigmael twyffeling ontstaet is nog te letten op het woordje een hier geen getal betekenende maer zich latende gebruiken als deze artikelen schoon in betekenisse en kracht daer van verschillende gelyk by de spraekkunstenaers te zien is Het wyst insgelyx de geslachten aen dog mede niet dan wanneer het gebogen word Want ongebogen is het mannelyk vrouwelyk en onzydig dewyl men zegt Een man een vrou een paert Maer eene is vrouwelyk gelyk ook in den barer eener Dus zegt Hooft in t mann gesl Dat de Geestelykheit de Kerk tot zulk eenen afkeer maekte daer anders zoo afkeer [*5r] vroulyk was eene zou staen of een zoo het onzydig was Zoo zegt ook Vondel in t mann gesl Galatea werpt my eenen appel naer t hooft niet eene enz Dezen voet houden ook de Adjectiva of byvoegelyke Naemwoorden en schikken zig naer de zelfstandige in geslacht By voorbeelt dat Adel mann is blykt hier uit om dat men zeggen moet met Hooft Uit al zynen adel en niet Uit zyne adel dat vrouwelyk zyn zou Zoo is ook te zien aen het Adjectivum dat Ader vrouw is om dat Vondel zegt Uit een natuurlyke ader daer hy zeggen zoude als het mann was Uit eenen natuurlyken ader en zoo het onzydig was Uit een natuurlyk ader dat dus gebruikt
geweldig de ooren quetsen zoude Men merke dan aen dat deze woordtjes in hunne naemvallen moeten gebogen worden in het

Eenvoudig mann getal
In t Meerv
De
De
des
Der
den
Den
den
De
*
*
den
de of der
Het Eenv vrouw
T meervoud
De
De
der
der
de of der
de of der
de
de
*
*
de of der
de of der
 
 
Het Eenv onzyd
Meervoud
Het
De
des als in t mann
der
het of den
den
het
de
*
*
het of den
de of den
Zoo ook in t Eenvoudig mannelyk
Een man
Eens of eenes mans
Eenen man
Eenen man
O Man
Eenen man
woordtjes tw de lidwoorden
Vrouwelyk
Eene vrou of vrouwe
Eener vrouwe
Eener of eene vrouwe
Eene vrouwe
O Vrou
Eener of eene vrouwe
Waer by aen te merken staet dat zommige vrouwelyke namen in alle naemvallen e behouden
 
Nog in t onz gesl
Het of een bedryf
Des of eens bedryfs
Den of een bedryf of bedryve
Het of een bedryf
O bedryf
Het of een bedryf of den of eenen bedryve

Hier moet ik byvoegen dat eenigen willen en het gebruik of misbruik is er voor dat den ook somtyts zou kunnen staen voor den noemer of eersten naemval als den Haeg den oorlog den oever den aers Maer liever dan zulk eene wyde deure open te zetten voor de verwarringe myde ik dezen naemval of gebruik een woord van eene gelyke betekenisse Den oorlog is gelyk wy getoont hebben de derde of vierde of zesde naemval en moet wel onderscheiden worden Want in den eersten luid dit zoo qualyk als de in den tweeden of derden Van de Heer van de dienaer Aen de Heer aen de dienaer gelyk men nu in de uitgegeve schriften leest van Mannen die zig wanen dit te verstaen ja anderen wetten geven van wel te schryven Zoo schryft Jan Vos dat my hier in schiet spreekende in den tweeden naemval van den Heere van Maerseveen
Hier ziet men t wapen van de wakkre Maerseveen
waer uit men niet zien kan dat hy van eenen man spreekt dewyl hy ook in zyne gedichten Mejuffrou van Maerseveen met dezen bynaem noemt

O Maerseveen kan t kunstpenceel
Door koude verwen harten blaken
daar alle dubbelzinnigheit weggeweest ware had hy dus gestelt
Hier ziet men t wapen van den wakkren Maerseveen

Woorden van het onzydige geslacht hadden wy kunnen voorbygaen dewyl daer minder duisterheit in schynt te zyn Dog de ondervinding toont gelyk in onze Aenmerkingen blykt dat men ook gelyk wy boven gezegt hebben hier in doolt Men spreekt en schryft dikwils Parys of Amsterdam is groot in haer muren daer nochtans de namen der Steden onzydig zyn als blykt uit de byvoegelyke woorden en artikel Het volkryk Parys het machtig Amsterdam en gelyk by Hooft staet in de historien Haerlem hield zyn poorten gesloten en elders Het rampzalig Haerlem Ook misbruikt men de onzydige woorden door hunne geslachten niet wel te vervolgen Om niet veel dingen over hoop te halen in het begin van de Andromache eene vertaling der Kunstgenooten bekent door de Zinspreuk Nil volentibus arduum staet zeer qualyk

Ja geen gemeene gunst ô trouste myner vrinden
Geniet ik van t Geluk nu t my u weêr doet vinden
En hare gramschap schynt ten deele alreê verzoet

daer men had moeten schryven En zyne gramschap om dat er het een teken van het onzydig geslacht voorgaet Maer men heeft naer allen schyn de Fortuin voor oogen gehadt die vrouwelyk is Ontallyke andere voorbeelden doen zig alsins op En al overlang schreef ook zoo Jan Vos die beruchte dichter wiens Aran en Titus dat vervaerlyk spel kruijers en zakkedragers alsze wel by drank zyn opsnyen Het geluk maekt de menschen dronken om hen met alle hare rampen te overrompelen in de plaets van zyne rampen Beter had hy kunnen leeren van de Poëten zyne tytgenooten onder dewelke ook was Jeremias de Dekker een zeer zinryk schryver die dit beter begreep in zyne klacht over de dood des Konings van Engelant in deze woorden

Maer och gansch Christenryk
Kan uw versteent gemoed niet morwen met zyn tranen
Zyn tranen zyn helaes niet machtig van dat bloet
Uw moordbyl af te wenden

Zyn tranen betekent de tranen van het Christenryk Jan Vos zou geschreven hebben Haer tranen Dog by dezen man waere hy in t leven vond ik luttel gehoor als mogende niet alleen tover op tegen my maer zelf gelyk hy zig liet voorstaen tegen Horatius dien goddelyken schryver en een onfeilbaer orakel voor alle minnaers der poëzie Waer van hy stoute blyken gegeven heeft O tyden ô zeden
Eene andere tael voeren Hooft en Vondel welke wy liefst hebben willen volgen als verder gekomen dan Aldegonde Spiegel Korenhart Plemp Visscher Koster Ketel Brederode Reael Kamphuizen en anderen die voor zoo veel zy naerstige opbouwers onzer tale geweest zyn gerekent moeten worden om met Hooft te spreken voor aerdsche zonnen die de nevelen der onwetenheit hebben begonnen te verdryven Vondel vooral heeft het geen nog ontbrak aen de genoemde Letterhelden vervult waerom zyn getuigenis by my van eenig meerder gewicht en zeer naeu in agt genomen is van latere verstanden waer onder uitstak de brave schryver Geeraert Brandt naderhant van zyne Zoonen gevolgt en Joannes Antonides van der Goes dat overfraeje en bloejende vernuft wiens vroege dood geheel Helikon betreurt heeft die beide in zuiverheit van styl en schikkinge van zin en woorden Vondel meenigmael voorbystreven Kan men by deze nog niet wel te recht geraken en staet men als op eenen driesprong zonder te weten wat men kiezen zal men ga te rade met de nog levenden Joannes Vollenhove Arnold Moonen en Laurens Bake Heere van Wulverhorst die den verlegenen en struikelenden stutten en op het rechte padt helpen Waer by als men nog weinige anderen voegt heeft men als in eenen bondel begrepen al wat tegenwoordig met lof in Nederlant de penne voert en schoone gelegenheit om de beklaeglyke verdorvenheit in haren loop te helpen schorssen Dringers en dommekrachten styf op hun stuk staende weet ik dat hun voorhooft zullen kreuken nog zig op laten dringen eenige aenmerkingen daer ze niet aen gebonden willen zyn als alle onderrechtinge ontwassen en alle getuigenissen hier bygebracht zullen versmyten Maer dewyl wy niemant hier eenige regelen voorschryven nog verplichten om zich te binden aen het gene wy in t voorbygaen over eenige woorden naer ons gevoelen zeggen maer alleen toonen hoe deze woorden gebruikt zyn by de twee beste schryvers onzer eewe kan yder by zyn meening blyven die van gedachten is dat wy knorven in biezen zoeken en eene angstvallige naeugezetheit willen invoeren die van geener waerde te houden zy Om evenwel zoodanigen wat toe te geven hebben wy geschuwt ons te sterken met de getuigenissen der nog levenden om der afgunst geen velt te geven van qualyk te spreken gelyk wy ook zorge gedragen hebben van geene plaetsen by te brengen dan die in t rymeloos geschreven zyn op dat men niet schreewe dat de Poëten zich veele dingen inwilligen en alles durven bestaen om hunne vaerzen goet te maken Schoon wy vast stellen dat ze de waerachtige voortzetters der tale zyn die zoo erbarmelyk van velen om dat ze geene dichteren lezen willen mishandelt wordt My heugt dat zeker geleert man wiens [**2v] naem ik my ontzie te noemen om niet te bezwalken den roem met recht door hem in andere wetenschappen behaelt over lange jaren tegens my zeide dat hy geen zwarigheit maken zoude van te schryven mea pater en meus mater als hy maer best dus zyne meening kon uitdrukken Dog ik ben van gevoelen dat zyn meening wel uit te drukken en een goede tael te spreken wel kan samen gaen ja dat men dezelve in goede tael vry beter uitdrukt dan in quade
Wat dezen arbeidt belangt ik had voor zoo veel my aengaet dien nevens den ondank by eenigen hier uit te behalen wel kunnen missen Maer de zucht tot onze tale schoon ik die belet door zwaerder bezigheden nu minder oeffene dan voorheen heeft my hier toe aengezet ten dienst der leerzame Jeugt die meenigmael al vroeg van hare leermeesteren onervaren in deze din[**3r]gen bedorven daerna bezwaerlyk den hoek te boven raekt latende my voorstaen dat ik de uren hier aen besteedt lichtelyk zal verantwoorden voor de kenners onzer moedersprake Waer onder ik het geluk gehad hebbe van eenigen aen te treffen die my verder aengemoedigt en getroost hebben door te zeggen dat het loffelyk is

Principibus placuisse viris

Wie weet ook of zy die hier op schrollen zullen niet zelfs deze bladen zullen inzien als ze met de pen in de handt verlegen staende in het overdenken van het een of t ander woordt zig schikken zullen om den gemeenen weg van de besten ingeslagen te volgen
Maer voor u ô edelmoedige Jeugt heb ik deze proeve enkel opgestelt Proeve zeg ik omdat my de tydt ontbrak tot het by een halen van alles denkende dat gy dezen voorgang ziende wel haest zelf verder zult kunnen indringen Waer toe goede gelegenheit is als gy deze bladen laet doorschieten met schoon papier om uit eigene ondervindinge deze lyst te vermeerderen en daer gebruik van te hebben Deze kleene opmerkingen die de sierlykheit des taelvloedts geweldig verryken en krachten byzetten zullen u allengs grooter toegang geven tot den tempel der Welsprekentheit als gy naerstig leest het geen tot opbouwing der Sprake en Dichtkunst op het papier gestelt is van Vondel in zyne Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunst die yder die vorderen wil zich in het geheugen moet prenten en doorgaens in de sierlyke Opdrachten en Voorredenen zyner Treurspelen Van groot gebruik is ook het Gedicht van den uitmuntenden Dichter Joannes Vollenhove aen de Nederduitsche schryvers te vinden in zyne Mengeldichten dat hy zeer gelukkkig uitgevoert en met overdienstige aentekeningen verlicht heeft Geenzins staet my ook te verzwygen de nutte voorschriften die de Professor Francius begrepen heeft in de voorrede voor het werk van den Griexen Oudvader van wien wy boven gesproken hebben dienende grootelyx tot opbou der tale en tot het myden der gevarelyke klippen die in deze zee alom zig opdoen En niet geheel onnut is geweest het werk van Pels uit Horatius Flaccus by een gebracht hoewel hy meenigmael dat vreemt is nevens zyne Kunstgenooten zondigt tegen de Aenmerkingen waer van wy hier handelen en die veel beter in acht genomen zyn van de vroegere schryvers niet tegenstaende de ruwheit der eewe dan van de latere gelyk yder bevinden zal die de moeite neemt van de oude met de niewe te vergelyken Maer niemant verwaerlooze oit de overheerlyke schriften van [**4v] den Ridder en Drost Hooft die eenen schat behelzen van onvergankelyke sieraden van my niet uit te meten op dat ik die door te weinig te zeggen niet benadeele Boven dit alles wachten wy eene niewe Spraekkunst van den Heer Arnold Moonen Leeraer van Godts Kerke te Deventer uitblinkende als een kostelyk Juweel in het kleen getal der Nederduitsche Dichteren waer in men zien zal hoe men de gronden der tale moet leggen en reden vinden van de geslachten der Naemwoorden waer van wy hier de getuigenissen hebben bygebracht zynde ons oogwit niet verder geweest schoon wy op meer dan eene plaets nog al iets gezegt hebben t geen tot verlichting dienen kan Tot het uitkomen dezer Spraekkunst is te grooter hoope om dat wy reeds het grootste en zwaerste gedeelte daer van gezien hebben
De zelve Heer Moonen leent ook zyn vlyt aen het overzien van een Duitsch en Fransch woordtboek uit goede schryveren opgestelt door den drukker dezer aenmerkingen en onder de persse Welk woordtboek ook veel dienst kan doen aen die gezint zyn de Duitsche nevens de Fransche tale grondig te leeren dewyl het bestaet uit woorden by de zuiverste schryvers gebruikelyk en waer by gevoegt zyn de geslachten der Naemwoorden die wy hier voor een groot deel door getuigenissen hebben aengewezen gelyk ook de zelve drukker voor de tweede mael onder de persse heeft het Fransch en Duitsch woordtboek voorheen by hem en C Rouxel uitgegeven en nu van vele feilen en misslagen merkelyk gezuivert en zeer veel vermeerdert waer in de zelve naeukeurigheit is waergenomen Alle welke dingen groote hulpmiddelen zyn voor de leergierigen
Nu rest er niets dan te zeggen dat in het by een zamelen dezer woorden uit Hooft dewyl ik de aenwyzingen doe op de bladzyden van my gebruikt is de druk zyner Historien uitgekomen in Folio in den jare 1677 die van Tacitus in Folio van het jaer 1684 en van zyne andere werken mede in Folio by een gedrukt die van het jaer 1677 Tot het herdrukken van welke werken hier ter stede toebereidselen gemaekt worden Dat ik hier byvoege voor de genen die daer van versteken blyven om dat men ze schaers in de Winkels te koop ziet
Vint iemant hier uit eenig nut ik houde myn moeite voor betaelt en wensche hem veel heil en welvaert