Lijst

Compilatiecorpus Historisch Nederlands 1.0 (CHN): narratieve teksten 1575-2000: holland_1879_buskenhuet_1

<titel>
Het land van Rubens
Eerste hoofdstuk
</titel>
Elk Nederlander die Parijs bezocht heeft van de terugreis over Belgie één indruk medegebragt het geleidelijk verdwijnen na Chantilly en Compiègne van het eigenaardig fransche in het landschap het langzaam opdoemen der vlakten van Fransch-Vlaanderen het plaats maken van bouwland en steengroeven voor bouwland en kolen- of ijzermijnen - tot bij de aankomst te Antwerpen een blik op de Schelde en haar mastbosch waarschuwde dat men de Noordzee naderde en zich weder en pays de connaissance bevond
Ik stel mij voor in deze bladzijden denzelfden welbekenden weg te volgen maar te volgen als een voetreiziger doen zou die met zijn Joanne of zijn Bädeker in de hand overal uitstijgt waar hij vermoedt iets van zijne gading te zullen vinden overal aanlegt waar het hem lust te vertoeven Een die van de zevenmijlslaarzen der lokomotief zich alleen bedient om telkens verder te komen
Compiègne en Pierrefonds kende ik van vroeger doch had te Creil bij meer dan één gelegenheid met afgunst de baan zich in tweeën zien splitsen en terwijl de trein mij voortsleurde naar altijd hetzelfde Saint-Quentin hetzelfde Maubeuge hetzelfde Mons gelukkiger stervelingen zien weggevoerd worden in de rigting van Amiens van Atrecht van Rijssel
Waarom gelukkiger Waarom benijd Overleg is de halve fortuin Zoo weinig misgunt het lot den reiziger een klein voordeel dat wie s morgens te Parijs een plaatsbiljet neemt en s avonds te Amiens gaat slapen den geheelen dag te Chantilly kan doorbrengen Zoo deden wij mijne reisgenooten en ik en wij hadden er geen berouw van
Compiègne is het laatste Chantilly het voorlaatste plekje van Noord-Frankrijk waar men de indrukken van het liefelijkste in de fransche natuur met de herinneringen van dat ancien-régime ziet paren waaraan ons hart schijnt het wel meer gaat hangen naarmate bij het weldadig toenemen van den afstand der tijden de lichtzijden duidelijker uitkomen
Hebt gij verstand van race-paarden en van jockeys Chantilly bezit van beiden eene uitgezochte verzameling en gij kunt u met eigen oogen overtuigen dat de roem zijner voorjaars- en najaarswedrennen niet bij overrompeling verkregen is
Welke zorgen Van hoevele menschelijke veulens moet de opvoeding verwaarloosd heeten vergeleken bij die der veulens van Chantilly Elke steen des aanstoots wordt van jongs af letterlijk weggenomen voor hunnen voet De effen paden zelven schijnen voor deze koningskinderen van het paardenras nog niet effen genoeg Eenige malen s jaars spant men hunne vaders en hunne moeders voor de eg en verlengen zich in de laan van den Connétable tegenover het kasteel de breede onafzienbare voren
Gedurende tweehonderd jaren tot 1830 is Chantilly het eigendom der Condés geweest wier laatste afstammeling het aan een Orleans vermaakte Het kwam in de familie door het huwlijk van een Condé met de Charlotte Montmorency van wier bekoorlijkheden het zooveel moeite gekost heeft de aandacht van den grijzenden Henri Quatre af te leiden Men kan dit naslaan in Hoofts Hendrik de Groote Charlotte werd de moeder van den Grand Condé en deze de stichter van het kasteel hetwelk thans door den hertog van Aumale herbouwd wordt Voorheen stond er een feodaal slot uit de 14de eeuw vermaard door zijne schoonheid en door Du Cerceau opgenomen onder de Plus excellens bastimens de France
Wij weten welke eischen tegenwoordig in Frankrijk gesteld worden waar het geldt kerken en paleizen te restaureren De hertog van Aumale schijnt zich daaraan blijmoedig te onderwerpen Te midden van Le Nôtres herstelden aanleg rijst al hooger met ieder jaar uit de vijvers van Chantilly met poorten en torens en kapel het familieslot der Condés door de omwenteling van 1789 zóó beschadigd dat czaar Alexander in 1815 er te naauwernood een onderkomen vond maar in de 18de eeuw weleer een voorwerp van bewondering in de oogen van duitsche keizers en skandinavische koningen - nadat in de 17de Lodewijk XIV er het feestelijk onthaal had genoten waarvan de herinnering bewaard gebleven is door mevrouw De Sévignés brieven over den dood van Vatel
Op mij maakt Vatel den indruk eensklaps monomaan geworden te zijn Zelfs de eerzuchtigste kok die bij zijne zinnen is zal niet tot driemalen zich op zijnen degen werpen omdat visch die er naauwlijks wezen kon er nog niet was Al s avonds te voren dunkt mij was het met onzen vriend niet pluis
Doch met dat al hoe komt op nieuw door dit voorval het sardanapalische aan het licht in de oogen van Lodewijk XIV een der idealen van het koningschap en met zulk een aangeboren talent door hem gehandhaafd Hoe plegtig vonden Condés gasten en Condé zelf het dat de maître-dhôtel zich het leven benam door wiens schuld de koning gevaar liep geen tarbot op zijne tafel aan te treffen Met welken nieuwen eerbied voor den verheven persoon der allerchristelijkste majesteit vervulde hen die trek
Ook mevrouw De Sévigné in vele andere dingen zoo onbevooroordeeld neemt de zaak ernstig op 'Vatel le grand Vatel cet homme dune capacité distinguée de toutes les autres dont la bonne tête était capable de soutenir tout le soin dun État cet homme donc que je connaissais voyant à huit heures ce matin que la marée nétait point arrivée na pu souffrir laffront quil a vu qui lallait accabler et en un mot il sest poignardé Vous pouvez penser lhorrible désordre quun si terrible accident a causé dans cette fête'
Het is waar zij kende Vatel al uit den tijd toen hij nog in dienst van Fouquet was en alles wat aan Fouquet herinnert doet hare goedhartigheid bovenkomen Haar eerste berigt van het voorgevallene ademt bovenal deernis met den zelfmoordenaar Maar mevrouw De Grignan oordeelt zij behoort er meer van te weten Dat eerste bulletin is onvoldoende De brief van vrijdag moet zondag aangevuld
'Dit is geen brief maar een rapport dat onze vriend Moreuil om uwe nieuwsgierigheid te bevredigen mij omtrent het voorgevallene te Chantilly en Vatel is komen doen Vrijdag schreef ik u dat hij zich doorstoken heeft ziehier hoe de zaak zich heeft toegedragen Donderdagavond kwam de koning de jagt de illuminatie de maneschijn de rijtoer het souper in de open lucht te midden der jonquilles alles ging naar wensch De gasten zaten aan maar er waren er zooveel meer dan waarop men gerekend had dat voor twee of drie tafels kip te kort kwam Dit hinderde Vatel en tot verschillende personen hoorde men hem zeggen Ik ben een bedorven man dit affront is duldeloos - Tot Gourville zeide hij Mijn hoofd loopt om ik heb in geen twaalf nachten geslapen help mij de noodige bevelen geven - Gourville nam hem uit de handen wat hij kon Die te kort gekomen kippen niet aan s konings tafel maar aan de vijfentwintigste of daaromtrent wilden hem niet uit de gedachten Gourville verhaalde dit den prins De prins zocht hem op in zijne kamer Vatel zeide hij alles gaat best s konings tafel was zonder wedergade - Monseigneur antwoorde hij uw goedheid geeft mij den genadeslag ik weet dat er aan twee tafels kip te kort gekomen is - Och kom zeide de prins laat dat u niet verdrieten alles gaat best - Het wordt donker het vuurwerk mislukte gedeeltelijk er was te veel rook het had zestien duizend franken gekost Te vier uur in den morgen was Vatel al bij de hand iedereen sliep nog hij liep in en uit tot hij een gewoon leveranciertje zag aankomen die niet meer dan twee manden visch bragt Is dat al vroeg hij Ja mijnheer was het antwoord - de man wist niet dat Vatel naar alle zeehavens bevelen gezonden had Hij wacht eene poos de andere leveranciers komen niet opdagen Het bloed stijgt hem naar het hoofd Hij verbeeldt zich dat het bij die twee bennen blijven zal en gaat Gourville opzoeken Mijnheer Gourville zeide hij dit affront overleef ik niet ik ben een man van eer mijn naam staat op het spel - Gourville lacht Vatel gaat naar zijne kamer zet zijn degen tegen de deur en laat er zich tot driemalen invallen want de eerste en de tweede stoot waren niet doodelijk hij is een lijk Onderwijl wordt de visch van alle zijden aangedragen men loopt Vatel zoeken om orde te stellen op de verdeeling men klopt aan zijne kamer men loopt de deur open en vindt hem baden in zijn bloed De prins onmiddellijk verwittigd was wanhopig In zijne ontsteltenis verhaalt hij het geval den koning Allen waren het eens dat Vatel gedreven was door de overspanning van zeker eergevoel Over zijne bekwaamheden was maar één stem maar de eenen prezen de anderen laakten zijn moed De koning zeide dat hij zijn bezoek aan Chantilly nu al vijf jaren had uitgesteld omdat hij wel begreep dat de drukten over de hand zouden loopen Hij zeide den prins dat twee tafels voldoende waren en hij niet voor de overige behoefde te zorgen Hij zou niet dulden zwoer hij dat de prins op die wijze voortging maar de arme Vatel werd daardoor niet weder levend Intusschen beijverde Gourville zich Vatels verlies te doen vergeten het werd vergeten het middagmaal was uitstekend het avondeten ook Er werd gereden gespeeld gejaagd overal geurden de jonquilles alles was één droom s Avonds begaf de koning zich naar Liancourt waar hij een media-noche verordend had De bedoeling is dat hij er blijft tot heden Dit is hetgeen Moreuil mij voor u verteld heeft Daar gaat mijn muts den molen over van het overige weet ik niets'
De liefde van het hedendaagsch Frankrijk voor engelsche wedrennen en engelsche paarden verschijnsel der 19de eeuw heeft te Chantilly een natuurlijk middenpunt gevonden in de monumentale stallen der 17de welke de Condés er lieten bouwen
Ik noem ze zeventiende-eeuwsch ofschoon de bouw in 1719 aangevangen eerst in 1735 voltooid werd Het tijdvak van Lodewijk XIV heeft in de fransche architektuur herinneringen nagelaten die nog medebehooren tot het tijdvak zelf Niemand die te Grignan het terras der prinselijke woning aanschouwt waar de dochter van mevrouw De Sévigné als gouvernante van Provence de schoonste jaren van haar leven doorbragt kan bij dien aanblik eene andere bouworde dan die van den Grand Roi gedenken Evenzoo de stallen van Chantilly Arme nieuwe koningstallen in Den Haag welke vertooning maakt gij daarnevens Hoe schiet tusschen uwe stijllooze massa roode baksteenen dat torenspitsje de lucht in geborgd bij eene gereformeerde nederlandsche dorpskerk en bestreken met het krijtwit eener algerijnsche moskee
Met andere en betere modellen gingen de architekten der prinsen van Condé te rade Zij hebben van de stallen van Chantilly een monument gemaakt dat best van al met de baden van Caracalla kan vergeleken worden eene herinnering uit den romeinschen keizertijd naar Frankrijk overgebragt in eene eeuw toen de grootschheid van het romeinsche meer in den smaak viel dan de fijnheid of de bevalligheid van het grieksche
In het midden een weidsche en hoogverheven dom waardig de troonzaal van een paleis of het allerheilige van een tempel te dekken Regts en links een paviljoen statig en degelijk als de paviljoenen van den Louvre Van binnen - niets Niets dan eene ontzaglijke ruimte waar plaats is voor honderd vijf en zeventig paarden welgeteld
De daken zijn terrasvormig en omgeven van eene balustrade Aan het uiteinde van een der vleugels bevindt zich een onoverdekte manege gevat in een rondgaanden portico van met krijgs- en jagttrofeeën versierde zuilen en bogen Het geheel heeft iets zoo indrukwekkends dat men bij het naderen van het gebouw zooals het daar op zijn rijzend heuvelvlak ligt aan een zamenstel van antieke triomfbogen denkt toegang verleenend tot een Paleis der Caesars
Met die jagttrofeeën boven de manege-zuilen is het van het begin af ernst geweest en zal het dit weder meer en meer worden naarmate de restauratie van het kasteel terzijde en aan den voet der stallen hare voltooijing nadert Reeds nu trekt de hertog van Aumale partij van het aan de stallen grenzend en door de Condés gebouwd chenil om ter wille van de lange jagt er den kost te geven aan tweemaal veertig rashonden knapen die een zeer onschuldig voorkomen vertoonen wanneer gij ze poot aan poot op hunne brits ziet liggen of zij uit nieuwsgierigheid aan den zoom uwer demi-saison komen ruiken tot de pikeur met zijne lange zweep hun betere manieren leert maar die in het najaar en s winters aangehitst op een hert of een zwijn de tanden laten zien op eene wijze dat zwijn noch hert er veel van navertellen In wolven verkeerde lammeren zetten zij in één huilende en golvende massa het opgestooten wild achterna betalen wond met wond bloed met bloed en zijgen bij den afgebeten strot van hun galstoffer ademloos neder
'Wat een leven voor zoon dier' schiet bij het doorwandelen van dit vorstelijk hondenhuis u uit de jongensmijmering van Nicolaas Beets te binnen Zij ploegen noch zaaijen en nogtans worden zij gevoed met het kostelijkst gerstenbrood De ventilatie en irrigatie van hun verblijf is geregeld op een voet dat menige gemeenteschool er een voorbeeld aan mogt nemen Tweemalen daags bereidt een afzonderlijke kok in eene afzonderlijke keuken hun eene groentensoep Gelieven zij een bad te nemen een aangrenzend vertrek is s zomers als frigidarium s winters als tepidarium ingerigt Worden zij ongesteld de infirmerie ontsluit hun hare ziekenzaal en hare kruidendoos
De eigenaar der bosschen van Chantilly wordt voor al die zorgen niet alleen met overvloed van wild beloond maar heeft er ook keus uit de liefelijkste dreven Te voet te paard met rijtuig hij vindt er onder alle omstandigheden zijne gading voor zichzelven en voor zijne gasten dames en heeren oud en jong
Ik lees dat toen de goederen der Orleansen in Januari 1852 door den aanstaanden Napoleon III verbeurd verklaard waren eene engelsche bankiersfirma elf millioen franken voor Chantilly betaald heeft Die som geeft een denkbeeld van de uitgestrektheid van het domein nu weder in het bezit van den wettigen erfgenaam Men is er 'en pleine forêt' evenals te Compiègne of te Saint-Germain Er komt geen einde aan de lanen de vijvers het hooge en het lage hout Hebt gij er u een keer of drie in laten rondrijden en overkomt u het geval dat uw koetsier in het zonnetje ingedommeld op den bok u te laat aan den trein brengt gij noemt dit geen onheil Des te beter zegt gij en rijdt het bosch weder in Zulke wouden zijn de ware
Een voornaam sieraad van dat van Chantilly is aan den noordelijken uitgang de viaduc over de Thève-vallei Gij klautert tegen de heuvelen op en ziet naar omlaag Dat kleine kasteel aan uwen voet in modern-gothischen stijl is het jagt-rendez-vous De vijvers waarin het zich weerspiegelt zijn les Étangs de Commelle schoone natuurlijke plassen vol leven en vol groen onder het blad van wier waterlelien de karpers schaduw zoeken tusschen het riet van wier oevers de snippen en de hoenders krielen Gij wendt u om en de vijftien bogen der leiding geven u vijftien landschappen uit de school van Both of Van Berchem te aanschouwen
Het talent waarmede de oude Hollanders gedurende hun verblijf in Italie van de overblijfsels der romeinsche waterleidingen partij getrokken hebben om u den hemel te laten zien door eene poort in de lucht is bewonderenswaardig Toen er in andere europesche berglanden nog geen spoorwegen waren aangelegd die om heuvels te verbinden ravijnen te overspannen afstanden te verkorten viaducs noodig maakten leerden deze schilders u de natuur waarnemen uit een nieuw gezigtspunt Nu de viaducs en de spoorwegen er zijn herdenkt gij met nieuw genot hunne doeken en dankt hen in gedachte voor eene kunst die u de oogen opende
Hoe goed heeft Bernardin de Saint Pierre gezegd dat de natuurlijke achtergrond van het menschelijk leven een landschap is Zoo nogtans een groot aantal geschilderde landschappen ons niet behagen kunnen het ligt hier aan geloof ik dat maar weinig kunstenaren zooals Ruysdael en Rousseau Potter en Troyon genoeg meesterschap bezitten om onbegrensde hemelen te kunnen geven Wij zijn zoo klein en de hemel is zo groot Een landschapschilder moet zulk een geboren dichter wezen zullen wij op zijn doek den achtergrond van ons leven terugvinden
Doch ga op een heuvel staan tegenover een viaduc Veertig meters hoog rijzen de slanke zuilen uit den grond schijnbaar niets anders dragend dan eene smalle kroonlijst Zij is er eene geduchte intusschen sterk genoeg om zonder doorbuigen het centenaarsgewicht van lokomotieven en treinen te torschen Door die lijst gedekt vormt elk zuilenpaar een onbewegelijken boog en hetzij gij klimt hetzij gij daalt telkens ziet gij boven het landschap aan den horizont die bogen halve cirkels beschrijven en gedeelten blaauwe lucht omspannen Het landschap ondergaat geen verandering het blijven dezelfde hemelen en de zelfde aarde Maar door de grenzen die het bekomen heeft is het vele malen bekoorlijker is het eene aaneenschakeling van kleine paradijzen geworden
Op de wereld-tentoonstelling van 1878 waren afbeeldingen van voorname nederlandsche spoorwegbruggen te zien geweest boog aan boog gespannen over plas aan plas Ten onregte had ik aan die paneelen van kunstvaardigheid noch kunst getuigend ware uithangborden meest van al geschikt om de Bakhuizens en de Van de Veldes te doen blozen in hun graf mij geërgerd De natuur kan het niet helpen zoo de kunstenaars haar niet aankunnen En dan - bieden alle elementen zonder onderscheid dezen wel waarlijk dezelfde dankbare stof Te Londen in de National Gallery bevindt zich eene schilderij van Turner een spoortrein die in dikke duisternis onder nederstroomenden regen gloeijende sintels brakend komt heenstormen door eene onafzienbare vlakte Stout fantastisch aangrijpend als eene fraaije dekoratie in een schouwburg Doch zoo zelfs Turner ten einde een effekt teweeg te brengen vuur aarde lucht water op één doek heeft moeten zamendringen wat vergen wij van onze nederlandsche schilders dat zij poëzie zullen leggen in een gezigt op de hoepels van Cuylenburg of de omgekeerde schaatsen over het Hollandsch Diep Toen ik bij Chantilly tegenover den viaduc der Thève-vallei stond moest ik de mogelijkheid erkennen dat niet alle werken der moderne bouwkunst zich in dezelfde mate tot idealiseren leenen en bergstreken gebaat kunnen zijn door leidingen zonder dat waterlanden profijt vinden bij bruggen
Zoo deze of gene onder het welwillend volgen dezer redenering haar als een pleidooi ten gunste der middelmatigheid mogt opvatten dan verzoek ik te gelooven dat dit de bedoeling niet is