Compilatiecorpus Historisch Nederlands 1.0 (CHN): narratieve teksten 1575-2000: holland_1935_rolandholst_1

<titel>
Nederland
Oorlogstuig
</titel>
'om te verderven degenen die de aarde verdorven'
Door niet geheel tot karakter te verstarren of ontzenuwd te raken door pijn of door genot doch door zich aan weer en wind van uur en feit te verhevigen kan het met eenmaal gebeuren dat een wezen - als enkel mensch of als menschensoort - den loop der uren om zich samentrekt en opvoert tot een volte van den tijd In den waren zin komt zulk een wezen dan toe aan zijn lot Zijn kentrek gaat zich spannen en dan ten volle uitvieren in die uiterste voorvallen en werken waardoor - opzet en voorzorg uitgeschakeld thans door het lot - dat wezen zich dan zienderoogen voleindigt Tevens echter is er aan deze voorvallen en werken iets waardoor zij meer zijn dan dat wezen want door de volte van den tijd die het eenerzijds de beschikking geeft over het tijdelijke komt het anderzijds zelf ter laatstelijke beschikking van die machten van geest en ziel waaruit het zich weleer beperkend belichaamde en een nu ophanden rechtstreeksch en beslissend ingrijpen dezer machten voorkondigt zich aan die werken als een sidderende spanning een schoonheid die - heerlijk of verschrikkelijk - van de gewende verschilt de schoonheid zijnde van het oordeel
Voor wie dit weet krijgt het een onheilspellende beteekenis dat in de mechanische techniek - waarin het Europeesche wezen zijn kentrek uitviert - pas en juist in die toestellen die de vernieling beoogen van den mensch en zijne werken plotseling en als een dreigement deze schoonheid aanwezig blijkt
Niet vertrouwd aanwezig zooals die andere menschelijke schoonheid van het ambacht waardoor weleer zwaard speer en schild in het schijnsel van het haardvuur bij het huisraad konden staan doch met een ontembare willekeur thans die de natuur verhevigd of doorbroken opheft zooals - hoe beangstigend en onzalig ditmaal ook
- zij het doet bij zulke der vrije kunstwerken als waarin een enkel mensch er vatbaar voor geworden door verbroken evenmaat plotseling bevlogen en overweldigd schijnt te staan door een macht een wezen wellicht van hooger of althans heviger orde Dwingender nog dan bij zulke kunstwerken wordt door deze toestellen met hun door geen mensch meer bedoelde schoonheid het nadenken de vraag opgedrongen of het menschelijk wezen naarmate het op aarde naar licht of naar duister met de aardsche evenmaat in sterker tegenspraak komt zich inderdaad blootstelt aan een leven van andere orde dan die der natuur en waarvan de invloeden zich tot zulk een mate van heil of onheil zouden kunnen verhevigen dat de aardsche belichaming dier tegenspraak er geleidelijk of met eenmaal door te niet zou worden gedaan
Niet slechts dwingender dringen deze toestellen die evenals die kunstwerken niet meer enkel door toedoen van den mensch schijnen te ontstaan deze vraag op doch tevens als het ware beslissender voor het menschelijk bestaan in zijn geheel Want waar voorheen zulk een uiterste behalve in den eenling slechts door werd gedreven in een volk of ras waarin dan van dien af aan de verwerkelijking van het menschelijk wezen afnam daar tast de zich tot despotisme verhevigende overhand van het intellect - tegenspraak uitgaande van den West-Europeeschen mensch - thans reeds over de geheele planeet het menschelijk bestaan zienderoogen aan Zij bereikt hiermee wat nog nimmer voorkwam het onderhevig raken van alle rassen en volkeren aan het kenmerk en het lot van een enkele soort en zij was voorbeschikt dit te bereiken want die fatale ontbinding van een voorwereldsch geluk in begeerte naar grijpbare macht en verlangen naar onverbeeldbaar heil waartoe waar of wanneer dan ook de wereldvaart van het menschelijk wezen in de talloozen leidt slaat door haar omdat het intellect zich slechts op berekenbare kansen instelt vrijwel geheel door naar de macht naar de materie dus naar dat waarvan de wetten over de geheele aardbol gelijkelijk geldig zijn
Die vraag of een hevige tegenspraak met de aardsche evenmaat bloot zou kunnen stellen aan een invloed een ingrijpen vanuit een andere orde schijnt door deze die zoo aanwijsbaar heviger is dan alle vorigen met een onheilspellende bevestiging beantwoord te zullen worden Sterker inderdaad en zintuigelijk scherper waarneembaar dan een invloed schijnt het wel of een ophanden ingrijpen als van nog onbenoembare wezens zich aankondigt in deze toestellen die hoezeer ook nog door menschen vervaardigd zich meer en meer nog slechts door hen laten bedienen als kreeg een andere dan menschelijke opzet reeds vat op het richten hunner krachten
Door zulk een vermoeden als zou uit het buitenmenschelijke een beslissing op handen zijn kan de luidruchtigste toedracht der doende wereld bij klaarlichten dag met eenmaal gezien worden in een geheimzinnig schijnsel dat van geen uur is en waarin het menschelijk bestaan zich voordoet als niet meer dan een luttel gebeuren laat begonnen en van beperkten duur op deze ster En zou inderdaad in zijn buitenste mogelijkheden het menschelijk wezen wellicht grenzen aan een geheim gebied door geen brein te bevroeden een rijk waarvoor - omdat het uit een weleer onbetwiste bevestiging op de planeet verdrongen werd - de menschelijke wereld immer maar een aanmatiging een usurpatie bleef en waaruit door de tijden heen wraak wachtend tot de kans schoon zou zijn een inval klaar hield
Naarmate de schijn dat in den modernen oorlog volk nog volk bevecht afnam en in enkele ingekeerden het vermoeden al rees als zouden deze horden en zwermen onwillens verdeeld nog slechts door middel van elkander bevochten worden onthulden op den beganen grond onder en op het water en in de lucht deze toestellen zich steeds dreigender als beesten roofdieren zoo schijnt het wel uit een huiveringwekkend vergroot opzetten van dat rijk der insecten en van het ongedierte waarop geen vermoede verwantschap den mensch ooit bedacht deed zijn doch tot welker ontelbare weerloozen een wrekend oordeel thans de krioelende menigten over het bezoedeld lichaam van de planeet schijnt te gaan herleiden Zoo zou dan dit geslacht van schepselen eens voorbestemd van erts tot arend het leven der geheele natuur in het bewustzijn verdiept en verhoogd te herhalen en tot een verlossing te verhevigen door een misbruik van dat bewustzijn een vergelding over zich hebben opgeroepen die vanuit den bovenbewusten geest ontketend de verheviging uit de reeds bereikte diepten en hoogten terug en over de aanvankelijke oppervlakte panisch weer uiteenjaagt om in de verhevigden - en door middel van de krachten die zijzelven ontwikkelden - de herhaalde natuur te ontredderen en tot het gedierte te vernederen in welker eens geringgeschatte gelijkenis zij thans uitgeroeid dreigen te worden
Den ingekeerde bevangt te midden van de leege juichkreten en de leege noodkreten dezer razernij bijwijlen en dan wellicht vollediger en zeker rechtstreekser dan ooit in een beter tijdperk als het laatst overgebleven gevoel dat door geen brein is te verijdelen een besef van de geheimzinnigheid van dit leven een ondervinden dat hem vervreemd afzondert als liep hij met eenmaal alleen en voor zich heen door een oude sneeuwbui en kwam terug in een lang al niet meer bewoonden omtrek voormalig grensgebied waar ergens in de nu doodsche stilte soms een kort geritsel als van verborgen dieren hoorbaar wordt Beducht omdat hij er zich begluurd ging voelen en belaagd houdt hij zijn pas in en ziet luisterend om zich heen Doch waar er zich nog niets voordoet keert hij langzaam op zijn schreden terug en weer vervallen in gedachten kan hij dan ertoe komen in het opduiken dier schrikgewrochten omtrent het gebied zijner medeschepselen iets te zien als een voorteeken niet slechts van een thans ophanden einde doch van de weerkeer ook in aantocht alreeds dier voormenschelijken van wier onheuchelijken aftocht nimmer in een mythisch donker de toornige naklank gansch was uitgestorven Zouden dan inderdaad die voorwereldlijke ontembaren opnieuw bezeten door het neerwaartsch heimwee naar dat donker en de dieren daar op komen dagen om onderweg den mensch als een belemmerend tusschenwezen te verwilderen en ongedaan te maken In even droombevangen als hevige taal waren er in dezen zin uit vervlogen eeuwen wel voorkonden overgeleverd eerste korte weerlichten - zoo schenen zij nu - aan den einder der wereld maar die weldra in het daglicht althans weer vergeten raakten Doch dat van deze schepselen een gedeelte door zijn kenmerk zich in den zin der vernieling onthullend thans - en hoe voortvarend - het geheel had aangetast zou dit nog nimmer voorgekomene meer nog dan uit dat gedeelte zelf gewekt een plotselinge voorlooper blijken te zijn van het nu ophandene rukwind die aan het blootgestelde gebied nog maar een kort aanschijn verleent van reeds onwerkelijke hevigheid Wel zou na de doortocht van wat zich zoo aankondigt het achtergelatene wellicht nog geslachten lang nasidderen van wat er doorheen voer en tijdperken lang zou overleefd bewustzijn nog behoedzaam schikking kunnen treffen met het lot doch meer dan ritselen zouden de ingekeerden indien zij dan nog leefden in dat nasidderen niet langer kunnen hooren
Of zou een in zulke gedachten verzonkene met die laatste hoop die uit wanhoop een blindelingsche vlucht neemt nog mogen gelooven dat zich op deze ster in weerwil van alle jammer en schande toch met den mensch - niet om zijn bewustzijn maar wellicht omdat dit zich aan zijn grenzen als ontoereikend belijdt en toch niet sluit voor de liefde en voor de geheimzinnigheid des levens - iets als een uiteindelijke samenvatting wil verwezenlijken tot een eindbloei waarin op ondenkbare wijze een lange veete zou zijn bijgelegd en tusschen leven en dood het sterven zou zijn opgeheven
Tot een steeds lediger en woester gebied wordt tusschen deze uiterste vermoedens het denken gebrandschat Wraakgierig razend en met wild en verwilderend blinken neemt wat de mensch vanuit zijn steden over zich opriep in de gewolkten toe en dat de weinigen wien het inwen-dig hooren en zien nog niet verging zich in steeds eenzelviger gedachten aan wat toch zoozeer allen geldt begeven naar de nog vindbare oorden van stilte gaat er - zoo schijnt het wel - met immer verontrustender nadruk op wijzen dat een beslissing op til is