Corpus reisverslagen 15e en 16e eeuw: Bedevaart naar Jerusalem volbracht en beschreven in het jaar 1525 door meester Arent Willemsz (1525)

Hier beghint die alre hoechste ende alre heilichste pellegrummaetgie van die alre heilichste stat van Iherusalem. Beghinnende van Delft off van stede tot stede van mile tot mile etc.

Ic meester Arent willemsz. barbier tot delft, sall verclaren in dit teghenswoerdige boock bij gratie des almachtighen gods, hoe ende in wat manieren ic mit mijn gheselschappe dese alre heilichste reyse beghonnen ende volleyndt hebbe mits verclaringhe van veel vreemdicheiden Ende sal sonder lanck tracteeren van die alre vroomste coopstadt van veneetgien haer circunstancien mit veel vreemdicheiden. Daer na hoe ende in wat manieren wij overdracht gemaeckt hebben mitten dolphijn om tscheep te gheraken, Voorts hoe ende in wat manieren wij tzeil ghegaen sijn Ende ghezeilt tot in die haven van Jaffa toe. Item Voerts sal ic verclaren bij hulpe ende gratie van christo ihesu ghebenedijt ende sijn ghebenedide moeder maria Ende tot lof ende eerwaerdicheyt alle dat hemelsche heer, sancten ende sanctinnen, maertelaren ende maertelaerinnen, comfessoren, maechden ende weduwen Hoe ende in wat manieren wij betreden hebben dat heilige lant, mits declaratie van veel heilighe plaetsen daer onsen heer ihesus ghebenedijt onser alre salicheyt ghewracht heeft in die alre heilichste stede van iherusalem, bethleem binnen ende buyten rondts omme, welke visenteringhe ofte versokinghe ic stellen ende concluderen sal in acht sonderlanghe processien mits andere vreemdicheiden daer toe. Tot instructie ende devotie alle peregrinen die daer dese heilige plaetsen versocht hebben ofte noch intenderen te versoken, twellick nut ende profiteliken sijn sal, als ghij horen sult int vervolch des teghenswoordigen boocks Opdat een yghelick ter herten nemen sal die plaetsen, daer onse ghesontmaker Christus ihesus gebenedijt, die groete wonderlickheit ghewracht heeft, ons alder sonden ghedraghen heeft, als wij al verloren waren verlost heeft, mits sijn duerbare preciose bloet sturdende mildeliken an die ghalghe des cruces opten heiligen berch van Calvarien opten gueden vrijdach Addoravimus in loco vbi steterunt pedes eius, wyens heilige plaetsen wij betreden hebben ende aenghebeden hebben, sijn wij daerom wel schuldich ter herten te nemen, dat bittere lijden Christi ihesu ghebenedijt, Ja meer salt ons gheeyst worden, dan of wij dat heilige lant niet betreden en hadden, ergo faciamus nunc quod velimus fecisse tunc. Om nu tot beghinsel te raken deser heiligher pellegrummaetgie Soe sult ghi weten als datmen schreeff van ons heren gheboorten Anno M. Vc. ende .XXV. den .XXVI. van aprill. sij ic meester Arent willemsz. barbier des tsmerghens opghestaen, misse ghehoert ende daer na een kurte poose ontbeten ende ben op VI. uren wt der stede van delft ghereyst mit meester Gherbrant vechterz. priester van haerlem, Willem cornelisz. boll van haerlem Ende Meester Adriaen bartheleusz. van Alckmaer etc. Item Inden eersten van Delft twee milen tot rotterdam, van Rotterdam drie milen tot dordrecht, Van Dordrecht desen avont tot .VI. uren tscheep ghegaen, mer hadden guet tzcier ghemaeckt tot dordrecht inden hollantschen tuyn Ende daer na desen avont, op .VI. uren als voer (verhaelt) is, mit ons oeck te schepe ghegaen enen Heer Jan govertz. van gorcum ende te samen ghereyst van Dordrecht .V. milen totten ouden busche te water, Voorts ghereden te waghen vanden ouden bussche .iij. milen tot berghen etc. Nota. Mer als wij quamen bij rosendael saghen wij twee snaphanen an comen stoten te paerde ende een te vuet, niet weetende wat haer begheerten was, mer dwers nae ons comende rijdende, ghemerckt ons ghereet in die weer, wacker ende dapper, een yghelijke mit sijn gheweer, sijn sij van ons ghebleven, godt hebbe loff. ende sijn gecomen te berghen des smerghens te .vij. uren desen .xxvij. dach van april. Aldaer misse ghehoort, daer nae guet tzcyer ghemaeckt in die drie haringhen op die haven tot nae middaech toe Soe sijn wij ter eenre uren tscheep ghegaen ende ghezeylt van berghen .vj. milen tot Antwerpen ende aldaer gecomen op .ix. uren inden avont ende ghinghen ter herberghe in die seep keethel ende maeckten aldaer guet tzcyer, sonder myn en ghinck gheen vroechde over dat hert ende was al qualiken ghestelt. Des anderen daghes vrooch opgestaen, misse ghehoort ende onse ghelt ghestelt ter bancke ende alsoe die banckyer te veel hebben wilden, soe en leyden wij oock niet veel ter bancke, Want wij musten gheven voer een ducaet .xlvj. stuvers, ende wij bleven desen dach al binnen, Mer des merghens den .xxix. aprilis vrooch misse ghehoort ende gereden wt Antwerpen .viiij. milen tot diest ende waren nu mit ons achten, alsoe hem bij ons ghevoecht hadde Willem hermanz. ramp van haerlem, Pieter aertz. in die meremin tot dordrecht ende Dirck Jacopz. vander goude Ende quamen eerst tot lier, van lyer tot berloe aldaer wij ghelijck ontbeten ende van stonden an voorts ghereden ende sijn ghecomen desen avont binnen diest te .ix. uren ende ghinghen ter herberghe in die wildeman. Mer alsoe ic een ooms soen hadde daer buyten, die pater van die Cathuysers (was) Soe (ben) ic daer gheghaen mit enen Heer Jan govertz. van gorcum, aldaer wij desen avont guet tzcyer maeckten ende werden wel ghetrackteert. Ende des anderen daghes sonnendach ende was den lesten dach van april sijn wij tsmerghens vroech opghestaen ende misse ghehoort ende voorts ghereden van diest .iij. milen tot hasselt, aldaer wij ons middach mael deden in die vallick ende sijn voorts ghereden .iiij. milen tot Maestricht ende sijn ghelogieert gheweest desen nacht inden ghulden rinck, staende an die kerrick daer sinte servaes rust, welke kercke all ghedeckt is mit loot. Item Den eersten dach van mey sijn wij vrooch op ghestaen ende naede wij misse ghehoort hadden in sinte Servaes kerricke Soe werden ons veel schoender reliquien getoent in manieren na ghescreven. Nota. Inden eersten sijn wij gecomen op dat hooge choor in een camer staende neffens den hoghen outaer, aldaer ons vertoent wert eenen wonderliken slotel, seer vreemt gefaetzioneert, alsoe dat gheen cunstenaer ter aerden en kan beghrijpen van wat materien hij ghemaeckt is. alsmen ons seide soe is dit den slotel die den heiligen bischop sinte servatius ghebracht is gheweest na sinte pieters doot. Item ons werden vertoont sijnen bischop staff Ende sijnen palster daer hij te iherusalem mede gheweest Ende is wt der aerden ghespronghen een schoen fonteyn mits dat sinte servatius gheslaghen heeft mitte voerscreven stave inder aerden. Item Noch soe werden ons vertoont die coppe daer sinte servaes wt plach te drincken, wt welke coppe veel menschen wt ghesontheit vercreghen hebben ende wij droncken wt desen cop. Item Voorts wederomme gedescendeert vanden hoghen chore in een ander Cappelle In welke Cappelle nyemant sonder oorlof in en moet ghaen van die doom heren, alsoe dat wij van eenen doom here daer inghebracht worden, Die contifeor deo celi las in manieren of hij te misse gegaen soude hebben Ende in deser manieren soe werden ons dese naghescreven reliquien ghetoent. Item Inden eersten dat hooft van sinte servatius, vercyert mit veel costeliker gesteenten, bijsonder enen zmaragdt daer maximianus den keyser doen hij leefde voer (vacat) drie dusent guldens. Item Noch soe werden ons vertoent sijn daghelickse kelcke ende heilichdaeghse kelcke daer hij misse mede plach te doen, mer waren van seer cleyne prijse. Item Noch saghen wij den outaersteen daer hij op plach misse te lesen als hij yeverts reysde. Item Noch ghesyen enen schonen arcke die ghevonden is gheweest inder aerden aldaer in besloten laghen sinte servaes cleyderen mit sijn bischop staff palster outaersteen kelcken etc. welken arck inder aerden verburghen hadde ghelegen drie hondert jaren ende men en vertoent dese cleyderen niet dan om te seven jaren eens, ende waren in een secrete plaetse besloten alsoe dat wijse niet syen en muchten. Item Noch soe saghen wij ons lyef vrouwen melck Ende een stuck van ons heren rock. Nota. Een monstrantie vercyert mit ons lief vrouwen haer ende sinte iohan evangelist Een stuck vanden arck noe Een stuck van sinte maria magdalenen hoeft Ende den gheheelen arm van sinte thomas te weten den rechteren arm daer hij die wonden ons heren mede tasten op den berch van syon ende meer ander reliquien die ic niet en schrijff. Item Mits desen sijn wij voorts ghereden wt die stadt van maestricht dese meydach ende aten rijpe kersen Ende sijn voorts ghereden twee grote milen weechs tot ghulpen berch twellic een moortkuyl is daer alle schorlunen ende rabauwen in onthouden sijn. Ende hyer werden wij ghewaerschuwet van een coopman van Aken als dat wij wel voer ons syen souden want wij verwacht worden boven opten berch van die snaphanen ende die selfde snaphanen wel wisten als dat wij ten heilighen grave wilden Ende op dat sij ons gheweldich mochten worden onversyens Soe hyelden sijt al op desen berch soe watter van aken quam ofte derwerder wilde. Mer overmits dat langhe vertoven binnen maestricht om dat heilichdom te syen ende voorts dat wij langhe toefden int derp mits het aenbijten ende boven al dese waerschuwinghe des Coopmans Soe bleven wij alsoe vertovende, als dattet die snaphanen te langhe viel, alsoe dat sij wt onverduldicheyt die schamele wichteren lyeten lopen, mits dat sij hoer ghelt benamen ende sloghense wel ende beth toe. Als nu dit gheschiet was, hebben wij ons selven tot die reyse ghestelt, mit ons nemende om ene propere penninck omtrent .xxx. man die ons bijstonden ende ghinghen ghelijck mit ons gheweer inder oorden wel ghewapent ende voersyen van schut. Dese snaphanen dit syende quamen ons wel omtrent mer en stieten ons niet an Alsoe dat wij ongheschent van ghulpenberch twee groote milen voorts gecomen sijn in die stadt van aken omtrent twee uren na die noene ende sijn ter herberge gheghaen in den ghulden Arenth ende deden aldaer onse leytzluyden guet tcyer, mits hoer op tellende hoer bedinckt loon. Nota. Hyer na sijn wij gegaen in der kercken visenterende die moeder goods, die voel versochs heeft bijsondere van die honghersche die wij daer voel saghen comen mit groten hoopen. Item Voorts wel doersien dese stede ende sijn gecomen buyten an die stadt in een derp gheleghen an die zuytzijde aldaer wij saghen een wonderlick regiement van stoven. Item Wij saghen enen groten vierkanten puth ronts om mit houten tralyen besloten Ende heeft hoer conduyten lopende seer vreemdt tot alle die stoven in die huysen daer rondts om legghende Ende dit water is syedent heet alsoe dat ghij die hette niet verdraghen en moecht instekende uwen vingher Ende is altijts even heet winters ende des somers. Gheen doctoor ter werlt en kan gronderen van waen dat hete water sijnen oorspronck off heeft, het docht mijn soe vreemt te sijn ick waende het wt der hellen coomt. Mits desen wederomme ghekeert inder stadt ende sijn ghecomen oppet stathuus ende is die plaetse daer die keyser altijts sijn croon ontfanckt, dits een overschoen regiement. Onder alsoe spraken wij mit die heren van die stadt begherende van hoer beschermt te werden mit alsoedanighe trosluyden, daer wij mede gheleyet muchten werden tot kolen toe op onse costen, ende verhaelden hoer onse tribulatie die wij desen dach gheleden hadden van sekere snaphanen Kerskijn van koelen, Peterkijn van ghelre ende Heynkijn van Aken, Alsoe dat wt desen die burgemeesters van aken, angemerckt dat wij ten heiligen grave wilden, ons voersyen hebben van acht cloocker mannen, wel ghewapent mit gheschut, twee te paerde ende ses te vuet ende wij waren oock onder ons achten wel ghestelt mit twe ruers Ende daer voechden hem mit ons noch veel gueder mannen, die oock te koelen wilden ende waren beducht voer dese snaphanen. Ende alshet nv dynsdach gheworden was, den derden dach in mey, soe sijn mit ene fraye eerst ghaen versoken dat rijck goods, mits gruetende die mueder goods Ende alsoe ons selver ghestelt van stonden an inder oorden Soe drae wij quamen buyten die poorten van aken want wij van stonden an die snaphanen wederom int oogh hadden ende traden stouteliken an, drie dick ende wel ghewapent, een fray op gheseten te paerde voor ons ende noch een te paerde achter ons ende reysden buyten dueren om, kyesende den naesten wech. ic hadde wel willen versoeken die moeder sinte Anna, mer den tijt en was alsoe voer ons nv niet gheleghen, aldus must ic patientie hebben, het was dijnsdach ende alle dijnsdach wert haer heilighe hooft ghetoent. Ende sijn mits desen vast voorts gegaen ende die sommighe ghevaren die muede waren Ende comende ter plaetsen daer wij ontbeten, quamen die snaphanen ter naester doere ende setten hoer ghalavien ofte lancien voer die doere om ons te vervaren, ende wij deden onse leytsluyden guede cyer ende maeckten selver oock enen gueden muet ende als nv soe hadden wij ghereden .iiij. milen van Aken Ende althehants sloghen wij voorts op reyse Ende die snaphanen waren soe ras op die benen als wij Sij quamen well rondts om, om ons laverende, mer ons wel doersyende, ons gheweer, onse ordonantie, en dorsten ons niet bestoken mer altijts waren sij ons int oogh. Item In deser manieren voorts gheprocedeert mit groten anxte ende den ouden avont beghonde te ghenaken, alsoe wanter gheen herberghen buyten an Colen en staen Soe sonden wij een paert voer henen, om die poort op te houden Ende die snaphanen hopende als dat wij niet in kolen en soude moghen comen Soe hebben sij hem noch gheopenbaert als wij die stadt van colen ghenaeckten, mer die macht goods heeft ons beschermt desen dach ende sijn desen avont op .ix. uren in die stadt van Colen gecomen ende sijn ghelijck ter herberghe ghegaen in die wildeman ende deden onse leytsluyden guet cyer. Item Des anderen daghes stonden wij vrooch op ende betaelden onse ghesellen tot omtrent .xvj. rijnsguldens toe Ende desen dach bleeven wij al tot koelen ende ghinghen in een ander herberghe opten rijn in den ekelboome Ende ghinghen ad virgines ende werden in die heilichdomse cappelle ghelaten aldaer ons wonderlijke veel schoenre heilichdoms werden ghetoent, alsoe dat mijn die schoenheit ende veelheit niet mogheliken en is om wt te scriven. Item Inden eersten soe wert ons vertoent dat hooft van die heilige maghet wrsula Noch ghebeent van haren rechteren arme. Item Noch soe wert ons vertoont enen rinck ende hebse an mijn hant ghehadt, welken rinck die heilige maghet wrsula an haren vingher ontfinck van haren brudeghum conanus. Item Noch dat hooft van een heilich bischop tot bazel. Item Noch veel hoofden van sinte wrsulen gheselschap op welke hoofden wij merkelike saghen leggen gheronnen bluet Ende enyghe hoofden hadden noch schoen haer seer suverliken ende gheluy. Item dat hooft van conanus des brudeghums wrsule. Item Noch soe werden ons vertoont een van die ses kruycken daer onsen heer in van water wijn maeckten ende is schoen wit albasteren ende is een vreemt faetzuen om syen Ende een yghelick screef sijn selfs name in dat boock des broederschaps van sinte wrsulen Ende in deser manieren desen dach doer ghebracht tot des anderen daghes den .iiij. dach in mey Soe sijn wij des tsmerghens vrooch op ghestaen misse ghehoort inden doom ter eren der heiliger drie coninghen om salicheyt ende guede voerspuedicheyt te verwerven Ende saghen dat heilige hooft van Balthazar, Melchior ende Jasper. Voorts een yghelick vlijtich gheweest ende naersteliken Voorts jokende.

Nv hebt ghij ghehoort ons avontuer mits datter an cleven mach van Delft off tot dese heilige stadt van Koelen toe. Nv wil ic ons voorts verclaren onse avontuer ende tribulatie van Koelen off tot die alre vermaertste coopstadt Veneetgien toe.

Didt altemael overgheslegen hebben wij mit ons neghen broeders aenbeten, alsoe hem Rauwert allertz. van amsterdam bij ons ghevoecht hadde ende sijn desen .iiij. dach in mey ghelijck te scheep ghegaen ende ghevaren den rijn op van koelen .iiij. milen tot bon aldaer wij quamen des avonts op .vi. uren een weynich aldaer vertovende sijn mit onse selfde schip noch een mijl voorts ghevaren tot een derp ghehieten Rilum ende bleven al hyer desen avont tot tsmerghens .viij. uren toe den .v. dach van mey ende vueren voorts tot Andernaken toe ende sijn .vi. milen van bon, aldaer wij gecomen sijn omtrent .iij. uren namiddaech ende besaghen dese stadt Ende terstont wederom tscheep ende vueren na Covelens twellic sijn .iij. milen van tandernaken ende aldaer maeckten wij desen avont guet tcyer. Item Des tsmerghens op gestaen misse ghehoort ende voorts ghevaren tot bubbert twellick sijn .iij. milen van covelens Ende tusschen weghen lyepen wij op ende passeerden doer een schone valey al mit note bomen Ende daer staet den stuel in ghemetst op .xiiij. pilaernen ende men climpt daer op mit enyghe trappen ende is die plaetse daer die keyser sijn possessie vanden rijn ontfanckt. ende ghinghen doer een stedekijn ghehieten rensche ende is van buyten schoen om syen ende wel bemuert mer van binnen isset een lelick nest. Ende aldaer dranck ic ten besten rijnsgh wijn, die ick oyt mijn daghen ghesach ofte gheproofden ende was ghezoden gheluy als was ende alsoe zuet als offet bastert hadde gheweest ende costen die qwaert voer .iij. stuvers. Item Daer legghen opten rijn veel starcke slootkijns ende veel suverlike stedekijns, want alle die huysen sijn ghedeckt mitt schaelgien ende properlike bemuert, mer van binnen sijnt al leelike nestkijns. dese avont gecomen tot binghe ende sijn twee milen van bubbert alder wij desen nacht bleven. Ende den .vij. dach van mey ende was sonnendach, tsmerghens misse ghehoort ende voorts gevaren na mens ende quamen desen avont in een derp tusschen achten ende negenen, aldaer wij ghaerne herberghe ghehadt hadden, mer en kunsten daer gheen crijghen, overmits datter wel .iij. dusent bueren lutheranen verghadert waren, alsoe dat wij noch voorts quamen een mijl weechs noch tot een derp aldaer wij noch efter gheen herberghe en konste ghecrighen, Alsoe dat wij noch voorts lyepen op .ij. milen nae mens, in een stedekijn ghehieten elffel aldaer wij desen Avont bleven ende maeckten guet tcyer vant selfde wij ghecrighen konden Ende hoorden desen avont als wij noch waren wandelende veel gherufts van trommelen ende gheschyet van busschen Alsoe dat wij in dusende beraden waren ofte wij desen nacht ons wilden berghen onder dat choorn ofte vijnghaert Mer avontuerdent vast ende sijn gecomen als voer tot Elffel Ende des anderen daghes den .viij. dach van mey ende voorts gevaren ende gecomen voer die middach tot mens, twellick sijn tien milen van bubbert ende hebben onse middach mael binnen mens gedaen, ende sijn altehants voorts gevaren van mens .iij. milen tot openen aldaer wij desen avont bleven ende maeckten aldaer guet tcyer Ende den .ix. dach in mey op ghestaen, misse ghehoort ende een waghen ghehuyert ende voorts gereden .iiij. milen tot Worms aldaer wij wat aenbeten Ende terstont soe ghinghen wij wederomme te waghen ende reden .vi. milen tot spiers aldaer wij desen nacht ghelogieert waren in die kanne. Item Des smergens den .x. dach in mey vrooch op ghestaen ende ghinghen mitten opghanck der poorten tot bruyzel in zwaven, twellick sijn drie grote milen weechs, wel ghemeten, ende aldaer en muchten wij niet in mer musten aldaer buyten omme passeren om die lutheranen wil ende ghinghen voorts noch een grote mile wel ghemeten, onser well drie milen, tot bretten Aldaer en muchten wij efter oock niet in, mer wij deden grote naersticheit om in te comen alsoe wij seer vermuet waren ende oeck beanxt waren want ons gheseit werden als datter wel sijt ende wijt verstroyt laghen drie hondert duysent man Ende wij lyeten die schout van der stat ter poorten comen ende spraken alsoe mit hem als dat wij int stadt ghelaten worden, aldaer wij desen nacht rusten ende maeckten guet tcyer. Item Den .xi. dach van mey sijn wij tsmerghens ghereyst van bretten .ij. grote milen tot vaynge. Nota. Dese tijt ghenakede ons enen groten swaren last. Soe waneer wij ghenakede dat cloester van muelborn twellick die paulijnen ofte bueren in hadden, alsoe sijt daer al ontwee ghesmeten hadden ende daer toe die monken verjaecht hadden, ghenakende dat busch Soe werden wij gheschwt van drie paulinen ofte lutheranen, wel ghewapent, op gheseten te paerde, ons vlijtelijken examineerende waer onse reyse lach, ende want wij hoer guedertierliken antwoorden ten heilighen grave, soe lieten sij ons doer passeren mer achtervolghden ons wel ten halve busschaetgie toe Ende als wij nv buyten die busschaetgie quamen, soe passeerden wij over een grote wueste hey, op welke hey ons an quamen ghedronghen als hongherighe wulven, wel over de .xl. bueren lutheranen en hyelden ons aldaer stille staende, ons examinerende mit veel woerden ende hyelden wel tot drie reysen toe ghemeyn ende wij en wisten niet sij en souden ons afsetten Wij smeeckten ende baden altijts mit sachten woorden, segghende altijts dat wij van horen dinghen niet en wisten, mer wilden sonder vertreck strack doer na veeneetgien ende voorts ten heiligen ghrave, ende waert bij alsoe dat wij anders voer hadden, wij waren te vreden mit haer te rijden waer sij wilden, wij wilden ons ghaerne laten besoken van boven tot beneden, alsoe dat wij wt dese woorden wt horen handen gecomen sijn, behoudeliker dat wij hem enen drinck penninck ghaven ende droncken oock alle onse wijn wt ende sij ontnamen ons een busche ende enen schonen deghen ende passeerden ende sijn in deser manieren haesteliken voorts ghereden tot Canstat ende aldaer desen avont guet tcyer gemaeckt. Item Den .xij. dach van mey voorts ghereden van canstat een grote mile tot Esselinghe aldaer wij wat ontbeten ende wij ghinghen voorts te vuet van esselinghe drie grote milen tot gheppinghe ende dat mit leytsluyden, alsoet seer sorgheliken was om die weghen te ghebruyken, want als wij quamen recht teghens een busschaetgie hoorden wij alten groten hoop volcks te paerde ende te vuet Nota. Daer quamender drie te paerde wt dat bussche na ons toe stoten, mer alsoe onse leytsluyden ons verantwoorden, beschermende mit woerden Soe sijn sij dat busche wederom in ghereden, anders hadden wij weder om op en nyuwe alle dien hoop op onsen hals ghehadt. In deser manieren vast beanxt en besorrighet voorts ghegaen ende gecomen tot gheppinghe Soe en wilde men ons in die stadt niet hebben, mer musten buyten omme ghaen ende sijn noch een grote halfe mijle voorts muede ghepasseert ende aldaer ghebleven desen avont. Item Den .xiij. dach in mey, ende was sinte servaes dach, haesten wij ons vrooch te drie uren wt dese kaerls huus, twellick wij lichteliken deden, want ons haer was guet te reynyghen van die pluymen, want onse legherstadt dat stroe ende alsoe ons legherstadt was, alsoe hadde onse maeltijt des avonts oeck gheweest. wij hadden desen avont qualiken te eten ende eene quade legher ende dat boven al tquaetste was, soe hadden wij een quaet kaerl tot een waert. Wij lyeten daer nochtans ghelts ghenooch. Ende sijn desen merghenstont voorts gegaen tot gheiselinghe twellick .ij. grote milen sijn van gheppinghe ende is een starck nest, hyer en muchten wij oock niet in mer ghinghen buyten om .iij. milen tot Olms mer deden onse middachmael tot oosbrinck ende quamen desen avont omtrent .vij. uren tot Olms ende werden bescreven te ghaen in een schone machtighe herberghe in die Croone, Ende wij saghen aldaer vleysch rechten desen saterdaeghs avonts ter tafelen al haddet gheweest sonnendach, daer wij ons alleghader of verwonderden, mer wij en woude gheen vleysch hebben, ons werden visch ghebracht, Desen avont als wij quamen tot Olms, saghen wij ter sij of op ghaen enen groten roeck, ons werde des anderen daghes gheseit, dat daer wel verslagen waren wel .xijc. bueren lutheranen. Item Den .xiiij. dach in mey des merghens vrooch op ghestaen ende ter kercken gheghaen misse ghehoort Soe besaghen wij dese schone kercke. Nota. Wij saghen oeck op dat kerrick hoff onsen heer int hoofkijn, ghemaeckt al van hert steen seer costeliken nae tleven ende overdeckt mit een schoene wtghehouden tabernakel van harde steen seer costeliken Ende mits desen datte hertooch van beijeren soe veel lutheranen ter neder hadde ghetoghen, als ick vlus verhaelt hebbe Soe sijn wij voorts gheghaen van olms, wt dese starcke schone stat .vi. grote milen, tot memminghen mer en muchtens desen avont niet in ghaen, alsoe dat wij een mijl op dese sijde bleven ende des anderen daghes stonden wij vrooch op ende quamen tot memminghen Aldaer wij ontbeten ende druncken byer twellick ons een vernyewinck was Als wij nv guet tcyer gemaeckt hadden, soe sijn wij wt die stede van memminghe gheghaen omtrent .viij. uren op een mile na kempen ende reden desen avont voort binnen kempen ende sijn .iiij. milen van memminghen Dit was den .xv. dach in mey ende waren desen nacht ghelogieert in die clocke. Item Opten .xvi. dach van mey sijn wij ghegaen van kempen .ij. milen tot nestelbanck.

Als nv soe beghint dat Duytsche ghebercht.

Item Hyer deden wij onse middachmael Ende den trommel ghinck op ende saghen die lutheranen vertrecken alsoe sijt aldaer niet langher houden en dursten. Item Nademael wij guet tcyer gemaeckt hadden, soe ghinghen wij van nestelbanck een grote mile weechs tot Filft ende bleven aldaer desen nacht om datter int naeste derp voorts veel lutheranen laghen. Item Des smerghens den .xvij. dach in mey sijn wij voorts ghegaen van filft een grote mile tot rythen. Item Eer ghij in ryten coomt soe ghaet ghij over een langhe houten brugghe ende een ygelic plach aldaer te geven enen vyeraeert mer wij en ghaven niet. Item Voorts ghegaen van rythen een grote mijl tot atterwainghe, mer ten halven weghen sijn wij eerst gecomen tot die eerste cluyse ende is enen starcken burch ende aldaer beghint oostenrijck Ende alsoet een onreyn weer was ende seer reghende alsoe dat wij die wech niet wel ghebruycken en muchten Soe rusten wij ons alhyer ende ontbeten in dit casteel ende droncken .ij. ofte .iij. kannen wijns Ende althehants soe hebben wij ons voorts op die ghanck ghestelt ende sijn mit dit onreyn weer ghecomen tot etterbanck Aldaer wij vrouwen saghen staen smeden, mitten hamer slach houdende oppet aenbeelt ghelike die smits doen. Item Het was een wetspel onder ons, ghaende van etterbanck tusschen die gheberchten doer ene pleyne gruene weye Ende die questie was dese ofte dat wite op die gheberchte legghende znee muchte wesen ofte witte steenroodtze wter natueren, Wij hadden dit wel ondervraecht in die herberghe ende seyden ons dattet znee was, mer wij en kondens niet bevroeden. Aldus disputerende ghinghen wij neder sitten int ghruen Ende meester adriaen barthelmeusz. van alckmaer ende pieter aertz. van dordrecht sijn te samen op die gheberchte gheclommen ende quamen altehants wederom stijghen neder ende brachten veel znees vant die gheberchten ende om dese nyewicheits wille soe znevlockten wij malkanderen Ende sijn mits desen voorts gecomen tot leermis twee grote milen van etterbanck Elcke mijl en moeght ghij in drie uren niet ghaen Ende alsoe wij wel nat ende vuyl waren soe ghinghe wij in een stove, aldaer wij ons wel droechden ende maeckten desen avont guet tcyer. Item Des anderen daghes den .xviij. dach in mey ghinghen wij van leermis na nazareth over den vernaert, twellick sijn .ij. milen, te weten een mijl den berch vernaert op te climmen ende voorts een mijl neder te climmen Ende beneden anden berch vernaert staet een huus mit eenre poorte daer men doer moet passeren gheliken een cluys mer en is soe schoen noch soe starck niet. In deser manieren gecomen tot nazareth aldaer wij wat aenbeten ende wat gherust wesende, ghingen wij voorts tot thurns .ij. milen van nazareth aldaer wij ons middachmael deden, twellick een schoen heerlick derp is wel groot. Van thurns voorts ghegaen een mijl tot yems, van yems .ij. grote milen wel gemeten tot landuck, aldaer wij desen avont bleven inden ghulden leuwe ende maeckten guet tcyer Ende des merghens den .xix. dach in mey van landuck .ij. milen gegaen tot Pruus aldaer wij wat aenbeten, Voorts van Pruus een grote halfe mijl tot Ryel, van Ryel anderhalfe mijl tot phons aldaer wij desen avont bleven inden Arenth, alsoe enyghe van onsen bruederen niet wel voort en muchten, Soe rusten wij ons desen avont ende maeckten guet tcyer om te beth ghehertet te wesen over sinte nycolaes berch te ghaen. Item Den .xx. dach in mey Soe ghinghen wij over den berch van sinte nycolaes. eer ghij op desen berch coomt soe ghaet ghij over een langhe brugghe doer een groot casteel Ende oppet hoochste des berchs staet een cappelle ghewijt in die ere van sinte nicolaes, daer deden wij onse devotie Al singhende die loffelike sanck Gaude pater nycolae, Nicolaus episcopus semper fuit mitissimus Quarta cum sexta feria semel sugebat ubera etc. In deser manieren sinte nycolaes berch neder gheclommen ende ghegaen een mijl voorts tot een derp schluyderns genoomt. Item Ghij sult weten dat onder an dese sijde van sinte nycolaes berch staet mede een starcke cluys, ende als nv soe waren wij ghepasseert seven kercken, leggende drie milen van sinte nycolaes berch ende alsoe quamen voorts tot schluderns. Item Den .xxj. dach in mey voorts ghegaen tot een derp ghehieten flanders, hopende dat wij daer misse souden hebben ghehoort alsoet sonnendach was, mer wij quamen al te laet Dit derp lecht .ij. milen verscheyden van sevenkercken. Ons middachmael gedaen, sijn wij voorts gegaen van flanders .iiij. milen tot meranen, mer bleven desen avont in een derp ghehieten velthurns, een grote mijl an dese sijde van meranen, aldaer wij veel bueren lutheranen vonden, twellick mijn niet wel in en ghinck Nietemin wij maeckten guet tcyer Ende des merghens, den .xxij. dach in mey voort gegaen in die stadt van meranen Ende aldaer ontbeten wij in die Jacht, Voorts van meranen ghegaen .iij. milen tot Ontheroy ende sliepen aldaer in die voghel grijp. Item Desen dach passeerden wij aldaer (de plaets daer) een derp ghestaen hadde, welke derp god almachtich hyer voortijts heeft laten verghaen ende gheplaecht int Jaer van .xvij., om dat dat volck opten kersnacht waren dansende, wat isser ghebuert Mer godt lyet enen berch nederstorten, onversyens, daer alle dat vollic van desen derpe onder smoorden, wtgesondert een huus bleef daer staen, alsoe daer noch ghefigureert staet, alsoe men claerliken mercken mach dat dat huysgesyn alleen ghesalveert bleeff. Item Des merghens den .xxiij. dach van mey opgheclommen een grote halfe mijl weechs tot yppen, twellick op enen hoghen berghe leyt, dese halfe mijl en moecht ghij nau ghaen in twee uren. Voorts gegaen Van ypen een grote mile tot Calders, Van Calders voorts een grote mile tot termijn, dit is enen muyelike wech. Die peregrijnen seggen Dat sij tot Termijnen drincken guede wijnen Te monte flescoen verdrincken sij cousen ende schoen, Aldus deden wij ons middach mael tot Termijne ende droncken aldaer oeck guede wijne. Item Desen dach ghinghen wij voerbij ene schone camp lants, daer saghen wij op staen waschen druven Terru rogghe Appelen ende peeren, Item Mits desen voorts ghegaen van Termijn een grote mile tot Margarete aldaer wij rusten ende droncken .ij. ofte .iij. kannen wijns Ende ghinghen voorts van Margrete een grote mile tot Sinte michiels derpe, aldaer wij des nachts bleven in die roose. Item Des merghens vrooch op ghestaen den .xxiiij. dach in mey ende ghinghen van sinte michiels derp .ij. milen tot Trenten twellick is een bischops stadt ende daer loopt een schoon ryvyer doer. Nota. Hoe wel dattet nv was die leste cruus dach Ascentioens avont nochtans aten sij aldaer vleysch. Wij teerden in die Jacht ende en wilden gheen vleysch eten mer ons werden visch bereyt Ende dit was omtrent acht uren dat wij binnen Trenten quamen. Item Wij saghen binnen trenten Dat kint van Trenten ende leyt wonderliken heel ende schoen om syen. Nota. Daer is oeck een man die de duvel lijff ende zyel op ghegeven heeft om goodswil Ende hem is gheset tot penitencie, een yghelike die almisse van hem begheert, te gheven enen crusaert; dit werden ons gheseyt van enyghe brueders die te romen wilden Alsoe dat wij wt desen gheghaen sijn tot des mans huus wt nyewicheyt om dese man te syen ende baden hem om een aelmisse ende ghaff ons elcks een crusaert ende als hij verstont dat wij ten heiligen grave wilden, soe badt hij ons naerstelick dat wij voor hem bidden wilden Ende hyer mede van daen ghescheyden ende ghaven dat ghelt weder om goodswil Ende als wij nv guet tcyer ghemaeckt hadden Soe hebben wij ons ghestelt om na veneetgien te ghaen In deser manieren. Item Eerst Soe sult ghij weten, als wij eerst trenten genaeckten, passeerden enen redelike pleynen wech, mer als wij ghinghen wt Trenten na veneetgien Soe clommen wij al wter poorten opwaerder enen groten lastighen bergh ende enen gheladden steenrootdze ende wert mijn seer suer om op te climmen, Sinte claes berch ofte den vernaert en hebbender niet bij, Ende sijn gecomen in deser manieren van Trenten .iij. ytalyaensche milen tot Zynetzaengie Van zynetzaengie .vij. ytalyaensche milen tot leytzinghe aldaer wij bleven desen avont. Item Des anderen daghes den .xxv. dach in mey ende was opten heilighen ascentioens dach ghinghen wij voorts na elsburch ende is .ij. milen van lego aldaer wij ghehoopt hadden misse te horen, mer wij quamen te laet alsoe sij pachteliken niet meer dan ene misse en doen, alwaert oock datten heiligen dach noch soe groot waer; wij hadden twee priesters bij ons, mer alsoet daer bijster te lande stont overmits de seckte der lutheranen en dursten sij gheen misse doen Aldus soe aenbeten wij wat ende sijn voorts gegaen van elsburch een mile tot spitaleto aldaer droncken wij een kan wijns ofte twee Ende ghinghen voorts van spitaleto een mile tot agringo ende bleven aldaer desen Avont, Ende al(daer) huyerden wij een paert tot bassant toe om onse cleyderen ende packen daer op te legghen Ende des merghens den .xxvj. dach van mey sijn wij voorts gegaen van Agringo een mile tot leschalo, van leschalo .ij. milen tot woestania ende aldaer aenbeten wij ende rusten wat. Item Voerts gegaen van woestania een mile tot bassant. Item Tuschen Agringoe ende leschalo leyt een cluyse ende aldaer musten wij gheven mit ons drien ene cruysaert. Nota. Bassant is een stadt ende aldaer eyndt dat ghebercht ende aldaer aenbeten wij wat ende ghinghen voorts tot Goego mer bleven onder weghen, alsoe wij van muedicheyt niet verder en konde ghegaen Ende den .xxvij. dach in mey op ghestaen ende gecomen tot Castelfranco twellick .ij. milen sijn van bassant. Nota. Castelfranco is een suverlick steetgien ghelijck een casteel ende rondts om mit een voerburcht seer lustelick ende schoen om syen Daer Aten wij ende droncken ende maeckten guet tcyer Ende wij huerden ene waghen tot meysters toe, die man voer .vi. stuvers, ende sijn .iiij. milen Ende quamen des Avonts tot meysters ende bleven aldaer dien Avont Ende des anderen daghes den .xxviij. dach in mey ende was sonnendach Soe hoerden wij misse ende naedemael wij middachmael gedaen hadden Soe vueren wij mit eenre barcke van meysters een mijl te water Tot Veneetgien Ende ghinghen ter herberghe in die witte leew ende maeckten desen avont guet tcyer.


Hyer navolghet hoe ende in wat manieren ic mijn ghehat hebbe in die stadt van Veneetgien, om mijn selven te besteden tot Japha te zeilen ende mijn voersyen hebbe vant gheen mijn van node soude moghen wesen tusschen weghen ende soe voortdan, als ghi horen sult int vervolch.

Ghij sult weeten nae de mael ic mijn besteet hadde, twellick gheschyeden den lesten dach in mey Soe coft ick voorts van als dat mijn op die reyse van noede soude moghen weesen Ende ic rade sulcks een yghelike sulcks oeck te doen, waerom, want ghij en soutes om gheen ghelt moghen crighen tuschen weghen, als v sulcks gebraeck Daer om soe dede ic in manieren naghescreven. Item Inden eersten soe coft ick een paer linde kousen, wambays ende een paer lichte schuen. Nota Twee brillen roodt wijns van de lichtste ende vanden besten, mits oock een brille mit waters vorsch ende guet. Item Ic lyet oock backen drie marscellen an broot misschuyt Ende omtrent .xxv. zauzijnskijns mit oeck Acht gueder tonghen ende een paer gueder hammen ende omtrent .xij. pont parmezaense case ende .xij. pont boteren, die ic lyet verzouten op die hollantsche maniere in enen schonen nyuwen poth. Nota. Een kist behooft een yghelick daer hij sijn dinghen in sluyt, want elcke hant daer, is soe guet als een mishaeck Ende ghij voersyet v mede van een bulth die ghij op dese kiste lecht daer ghij des tsnachs op slaept, slapellakens, dekens daertoe Ende isset dat ghij dit ter huyer crijghen coont van die trosluyden, dat is v den beste coop ende verde het syenste Nota. V is oeck mede van noode swycker, candy, nootenmiskathen ende oly van olyff. Ende oock mede een tobbekijn, bij syeckte ende suchte v secrete daer op te doen bij nachte, bij daghe, alst v van noode sal sijn; deser ghelijken veel meer, twellick v wel gheseyt sel werden. Item Aenghaende het contrackt mitten patroon, hanghet al veel ende behooft v wijseliken hyer inne te draghen. Ic rade een yghelijken, als dat hij niet en toeft oppet leste om v hooft te copen, want ghemeenlijken geven die na comelinghe meer dan die voor heen in die weer sijn, alsoe ic ghesyen hebbe. Dit jaer mit ons, was het hooft ghelt doorghaens .xlij. ducaten, die som oock meer. Die een helft betaelt ghij terstont rede, als ghij an genomen wert Ende die anderhelft betaelt ghij in die haven van Japha waneer dat ancker wt gheworpen wort Ende isset bij alsoe, dat ghij sterft eer ghij oppet heilige lant coomt Soe behoort die patroon die een helft vant verdinckde hooft ghelt toe Ende isset dat die patroon dat ghehele hooftghelt ontfangen heeft, alst wel gheboert Soe moet die patroon die een helft vant hooft ghelt wederom restitueren Mer soe wye dattet heilige landt betreedt, al waert oeck dat hij van stonden an sturff ende niet te iherusalem en quame, soude nochtans schuldich wesen sijn ghehele hooftghelt te betalen. Nota. Dese manieren ende meer ander vasticheyden, duet die patroon den peregrijnen bij sekere brieven die bezeghelt werden bijden hertooch van veneetgien, twellick van groten noode is, wijsheyt cloeckheyt ende voorsichticheyt den peregrijnen. Een yghelick die meester te wesen ende elcks sijn hooft te willen volghen, en mach hyer niet sijn Mer eendrachteliken te kyesen drie ofte vier verstandelen, om t contrackt wijseliken int generael voer alle peregrijnen te maken Want sonder twijfel hyer leyt veel machts an.

Hier na volghet die maniere hoe ghij v besteden sult ende alle dinck onderspreken sult mit sekeren voerwaerden.

Ten eersten Soe sult ghij wijseliken ondersoken off die patroon bootsghesellen en dienders ghenooch heeft Ende bijsonder off die patroon wel voersyen is van cloke bedreven pyloten om t schip te regieren van veneetgien ende voorts van haven tot haven, van stede tot steden daermen an comen mach, mits voerwaerden, waert bij alsoe, dat een vanden pylothen ofte bootsghesellen oflivich worden Dat als dan die patroon schuldich sal wesen ander te huyeren ende in die plaetse te setten tot sijne coste, op dat die peregrijnen hyer doer nyet en verletten. Item Ten anderden dat die patroon sal. schuldich wesen, voersyen te sijn van alsulke gheweer buschen kruyt boghen pijlen etc., om die peregrijnen mede te beschermen offet van noode waer. Item Ten derden boven al, dat die patroon boven sijn ghesetten tijt niet langher en sal moghen stille leggen in Cypers ofte in anderen havenen om sijn comanschappen te doene, hier valt groot ghebreck in. Item Ten vierden, dat die patroon sal schuldich wesen die peregrijnen te besorrighen ghuede spijse, van veneetgien totten heilighen lande ende wederom tot veneetgien, guet broot guede wijn versch vleysch ofte na den dach ghetidich is tsmiddach ende des avonts Ende des merghens voort onbijten malamazye ende broot alst gewoenliken is. Item Ten vijften, dat die patroon altijt, in allen weghen ter zede, te lande, sal beschermen die peregrijnen, dat sij van nyemant belast en werden mit woorden nochte mit wercken, na sijn vermoghen ende weten. Item Ten sesten, dat die patroon schuldich sal wesen selver mede te rijden doort heilighe lant mit die peregrijnen, om die heilige plaetsen te versoken op die Jordaen ende van daen weder om te schepe Altijts trouweliken bij die peregrijnen te blijven ende hem te beschermen op dat sij vanden heydenen ofte van nyemant beschadicht en werden in enygher manieren. Item Ten sevensten, Waert oock bij alsoe, dat godt verhoeden wil, enyghe pellegrum sturff, dat als dan die patroon hem niet onderwinden en sal van die gueden die de selve peregrijn achter laet Mer hij sal die gueden laten bij die testamentoors ghelijck daertoe gheropen ende vercoren zijn Ende alsoe ic voergheseyt hebbe Waert sake datter yemant oflivich worden eer hij quame ten heilige lande, als dat dan die patroon schuldich sal wesen die helft vant hooft ghelt te restitueren die testamentoers, diet ordonneren ende gheven sullen als hem bevolen is Alsoe verde als die patroon dat ghehele hooftgelt ontfangen heeft tot veneetgien. Item Ten achtsten waert dat yemant reysen wilde tot sinte katherijn, totten berch oreb ende Synay, dat alsdan die patroon schuldich sal wesen die te restitueren tien ducaten ofte soe veel als ghij bedinghen coont. Dese artikelen ende meer ander aldus naersteliken ondersproken ende bezeghelt Soe hebbe ic voorts mijn ghehadt in manieren na ghescreven. Item van ascentioens avont of, laghen wij ter herberghe in die witte leeuwe, die waert genaemt Andries, een duytsch, een trosman, ende waren aldaer tot den tweeden dach van Julius toe ende alsdoen rekenden wij mit onse waert ende betaelden hem ende ghinghen in een burghers huus legghen bij die abdie genoomt sinte salvatoors, een snijder ghillis genoomt, een hoogh duytsche, aldaer wij een camer hadden mit ons Achten ende maeckten aldaer een boorse daer wij wt ter merckte ghinghen, mits dat wij in leyden elcks een ducaet teffens ende leyden in, wijn op ons selven, die een bril bij die ander ende hadden in deser manieren beth onse vryeheyt dan in die herberghe ende hyelden te samen vrij hoff tafel rondt Ic meester Arent willemz. barbier tot delft, Heer Jan govertz. van gorcum priester, Heinrick pieterz. op t meer van Amsterdam, sijn huusvrouwe Lijsbeth Jacops dochter mit hoer drie kinderen, Pieter heynrickz., Claer heynricks dochter, Trijn heynricks dochter ende ons jonckwijff Ghijzlant Jans dochter die ons die cost bereyden.

Nv wil ic ons ghaen verclaren menigherley vreemdicheiden die ic ghesyen hebbe binnen den tijt die ic daer lach in Veneetgien.

Gevaren doer die stat van veneetgien vespereyen mit eenre barcke, mit ons hebbende wijn ende cost etc. guet tcyer gemaeckt ende gecomen buyten die stadt van veneetgien tot een dorp ghehyeten muranen Aldaer die ghlazen seer vreemdt om syen ghebacken worden Ende leyt muranen verscheyden van veneetgien in manieren als woorkum verscheyden leyt van gorcum. Nota, Muranen is een schone, plazante plaetse wel vercyert mit twee schone plazante kercken. Item Bijsonder soe ghinghe wij in enen schonen plazanten hoff, daer wij alle tijtelike werreltlike genoochten an saghen diemen versyeren of te bedencken (mach) Ende alsmen ons seyde, isset aldaer die maniere dat alle die willen, moghen comen tot desen hoff bancketeren triumpheren, beghinnende van des manendaechs in die pinxter heilige daghen off tot tswoendaechs toe exclusive. Item In desen voerscreven hoff, saghen wij menygherley verscheyden manieren van spelen, elcks sijn plaetse mitten sijnen ghenoechte bedrivende. Nota. Int incomen van desen hoff werden wij gheleyet bij een becken, daer wij in speelden mit taerlinghen, dit spel ghinck seer vreemdt te werck ende men muchter prijsen winnen die opeliken aldaer teghenswoordich hinghen, als te weten fluweel damast zijde ende ander costelickheit. Mer wat wij speelden ofte bijsetten, dat waren wij qwyt, verlorent al. Item Voorts soe ghinghen wij, daer men opt stick schoot mit die cloot mer wat wij oeck schoten warent qwyt. Nota. Voorts wandelende doer dit wellustighe hoff quamen wij ter plaetsen daer maechden ende jonghelinghen saten en bancketeerden mit alreley snaerspel trommelen ende bommen ende deser ghelijcke vleyschelickheiden ghebruykende Ende saghen voorts menigherley dansen Een yghelick sijn avontuer in enen hooke exercerende Alsoe dat die een partij den anderen niet en muchte syen dan elcks sijn ghenoocht Soe vul gheboomten ende welruykende cruyden was desen hoff, vul hoken ende vul winckelen Alsoe dat ickse wel hyeten mach vrou venis hoff, want ic noyt dier ghelijken en ghesach.

Hoe ende in wat manieren wij wederom mitter barcke van muranen ghevaren sijn tot Veneetgien vysenterende veel schoender reliquien.

Ten eersten gecomen mitter barcke sinte Jops ende is een schoen convent der minrebroederen Ende wert ons aldaer vertoont dat ghansghe ghehele heilige lichaem van sinte lucas ewangelist sijn heilige hooft gheboghen op sijn lufter schouder Ende dese kercke is een welghecyerde schone kercke. Nota. Voorts gevaren tot sinte lucien convent aldaer ons ghetoont werden dat lichaem van die heilige maghet lucia gheheel ende ongheqwetst mit haer bursten ende vleyschelike aensicht, twellick lyet offet gheweest hadde gheroockt vleysch, vueten ende handen Alsoe dit heilige lichaem inden vuer geweest is Voorts ghesyen datt lichaem van sinte helena. Nota. Wij waren oock in een clooster vul schoender nonnen ende sijn seer opsichtighe vrouwen, bloot van hoofde ende naeckt van halse ende van bursten, het waren wtermaten seer schone suverlike creatueren Hier begheerden wij dat heilichdom te syen Ende alsoe haer pater niet thuus en was, soe ghaven sij die slotelen enen heer Jan govertz. van gorcum onse medebroeder, die de selfde tombe op dede alsoe hij priester was, ende toenden ons sinte Jan baptisten vader Zachariam den oversten priester gheheel ende perfecteliken Tenden die vueten van Zacharias saghen wij leggen twee cleyne kynderkyns gedoot van herodes. Item Wij saghen oock dat lichaem van sinte gregorius ende van sinte theodorus ende een phleskijn mit olye, ghevluyet wt dat heilige graft van sinte katherijn opten heilighen berch Synay. Item Wat nederwaerts vanden hoghen outaer an die rechter sijde saghen wij die lichamen der heiligher martelaren Pancratij nereij et Achilleij in een outaer verburghen ende een Cristallen ghelaeskijn mit olye wt dese martelaren ghevloeyet. Item An die ander sijde der kercken, saghen wij dat heilige lichaem van sabina, een dochter van Constantinus den keyser Ende deser gheliken veel meer, die ic niet wt en schrijff, mer sal mitter tijt meer verclarincks doen van meer ander heilichdoms alst tijt en pas sal geven int voort verclaren.

Nv wil ic voorts verclaren na mijn crancke vermoghen die geschicktenisse des stadts van Veneetgien mits haer circunstancien.

Die stadt van Veenetgien is schoon heerlick ende groot, vul wijsheyts ende vul voersichticheits vul rijckdomme ende vul machts. Al hadt ic hondert tonghen ende hondert monden Ende een yseren stemme, soe en mach icks niet wtspreken. Nota. Die stadt van veneetgien leyt ronts om int water, ghij moechter soe wel bij daghe in als bij nachte ende bij nachte als bij daghe, want daer en sijn gheen poorten. Nota. Het wert genoomt het grote derp, omdat sij niemant en ontsyen, turck noch heyen noch kersten, wantmen daer niet te lande an comen en mach Ende mit ghene grote gheladen schepen wantet rondts om veneetgien seer ondyep is ende die huysen sijn alle te samen bij na casteels ghewijs. Item Te veneetgien sijn die straten seer nauwe ende bedampt alsoe datter ghemeenliken gheen drie menschen en moghen neffens malkanderen ghaen, alsoe dat een sijn selven moet strecken teghens der mueren sal hij anders den anderen moghen wijken, alsoe dit een grote bangheyt ende benautheyt ende quade lucht maeckt voerden ghenen dies niet ghewoen en sijn, twellick ic wel beproefden. Item Men en mach veneetgien niet al doer ghaen, want die huysen al meest van voren ofte van afteren int water staen, op balckens ofte dier gheliken ghefundeert, alsoe dattet volck van die een strate tot die ander strate daer sij wesen willen soe gheringhe niet comen en moghen Waer doer die barcken alle menschen aldaer van noode sijn Ende daer om varen deser barcken doer die stadt daghelicks wel .xvij. dusent. Nota. Dese barcken sijn al overdeckt mit tapesserie ofte zwart laken ofte mit ghruen laken ende den bodem is becleet al mit schoen with lindelaken daer ghij seer reynliken op sith, Ende varen seer snel doert water Ende die schippers van desen scheepkijns sijn seer lustich ende fray ghecleet, het mach een lusten diet sicht. Item In die stadt van veneetgien sijn brugghen, stenen ende houten over die xxxc. nochtans en bates niet isset dat ghij in die een strate ofte in die ander subiteliken wesen wilt, soe is v van noode die barck. Nota. Als veneetgien voortijts op sijn alder beste floer was, plaghen enyghe huysen te ghelden, bijsonder dat duytsche huus, .c. ducatens daeghs, als ons gheseyt wert Ende nv ter tijt alsset oorloch is, soe gheltet duytsche huus tsiaers .lx. dusent ducaten tsiaers ende alsset gheen oorloch en is soe gheltet tsiaers .cc. ducaten tsiaers Ende tot duytsche huus ghebruyckt men toe .xiiij. dusent slotelen.

Hier na soe wil ic ons verclaren van die wonderlickheit des archionaels, in welke archionael alle ambachten gheexerceert werden.

Daer is een plaetse binnen veeneetgien alsoe groot als een redelike stadt Daer alle ambachten die ghij versyeren moecht in gheexerceert werden ende staet seer secreteliken ende wel bemuyert op hem selven ende dit grote regiement hyet dat Archionael. Nota. Hyer arbeyden altijts te minsten in dusent man konstich in allen ambachten ende bijsonder van schepen te maken ende meer gheleerde constenaers, mit welke sij bestellen jonghen om dese selve consten te leren om een betamelick zout Opdat bij lanckheyt van tijden, die ghevonden consten niet vergheten en sellen werden Ende boven al die conste van zmeden om wapenen te maken Inder waerheyt gheloof ick dat gheen rijck ofte heerschappie en is in alle die werlt, een voer een ghelike in allen, ende bijsonder in dat meer, als dat rijck van veneetgien. Nota. Het is die van veneetgien een cleyne sake dat sij wt leveren ses hondert ghaleyen, mit volcke ghewapent wt horen Archionael, in dat meer, binnen twee daghen. Nota. O een groot schipper waneermen alleen hoort die name ende syet die banyeren van veneetgien Want binnen eenre uren moghen sij wtreyen ende leveren twee hondert duysent werachtigher mannen, te schepe ofte te lande mit alle nootrufticheit besorghet, mit wapenen vanden hoofden tot die vueten om haesteliken die vianden te bevechten ende vromeliken daer teghens te ghaen daert van node is, Hyer wt machmen mercken watten wonderliken regiement wesen moet dit Archionael. Ic en soude des niet rede gheloeven willen en hadde ic daer niet selver mit die lijve ingheweest ende dit regiement wel doer syen. Nota. In dit Archionael waren wij mit twee barcken Ende nyemant (mach) in dit Archionael ghaen sonder specialen oorloff, het werden ons gheghundt doer een minrebroeder die seer welbekent was mitten ghenen die daer beveel van hadden. Nota. In dit Archionael sijn altijts vijftich vrouwen die alleen sitten en maken zeylen om seker loon, ende ander arbeiders die daer wel sijn tot vijffdusent man toe, die al mit die clock op ende off daghelicks ghaen Ende worden horen wtganck ende inshanck alle daghe scherpeliken ende naersteliken beschreven Ende opten dach sijnder sekere luyden toe geordoneert, die dese arbeiders mit elcks twee emmers mit wijn an draghen ende laven den ghenen die durst hebben. Item Wij waren in dit Archionael in een huus alleen tot behoof der lijndrayeren, welke lijndrayen seer vreemt is om syen ende seer gherasch gaetet te werck Alsoe datse meer snoers drayen in enen dach dan in onse landen in vier daghen. Dit huus was lanck vijftalf hondert treden ende vier solders hooch Ende in dit Archionael is altijts vijfhondert dusent pont salpeters ende .cm. pont buscruyts reet. Item Wij saghen in dit Archionael wel voer hondert dusent man harnesch van boghen busschen groot ende cleyn ende wort altemael properlike bewaert ende onderhouden ter tijt toe dat van noode is. Item Wij saghen noch in dit Archionael meer dan hondert nyuwe ghaleyen op stapel, behalven die oude ghaleyen die oock gherepaereert worden Ende voorts alrehande gheraschappe tot die ghaleyen dienende ten oorloghe, van zeylen van kabelen van anckers Ende dese ghaleyen laghen al onder huysdack schoen ende droech ende is seer wonderliken om syen Ende dit Archionael wert onderhouden van die Cingierie dat is den raet van veneetgien die wt haer eyghen anctoritheyt alle dese oncosten betalen Ende die dese plaetse onderhouden in werkende mannen ende vrouwen sijnder wel int ghetal dach wt dach in over de vijfduysent menschen, daer om alsoe ic voergheseyt hebbe, en is mijn niet moghelicken om alle dinck soe perfect wt te scriven ende daer om laet ic dit nv hyer bij blijven. Item Voorts wt dit archionael mitter barcken ghevaren in die Jodie en is oock een groot regiement, in manieren offet waer een convent, daer wonen die Joden te samen bij malkanderen, wel tot vier hondert mannen toe behalven die vrouwen. Nota. Dese Joden kentmen mits dats sij al dragh(en) op horen hoofden gheluwe mutsen ende winnen hoer broet mit woeckeren, want sij ontfanghen veel cleyderen, Juwelen, die aldaer verstaen die welke sij wederomme ten hoochsten penninck vercopen Sij toenden ons veel wonders te vercopen ende waeren begheerliken om ons te bedrieghen van ringhen van ghestyenten van zijde van flueelen cleyderen etc. Ende want wij dit regiement der Joden wel doer syen hadden Soe sijn wij wederom in ons logys ghevaren ende desen avont guet tcyer ghemaeckt.

Van dat fundelinck huus tot Veneetgien.

Nota. Dese tijt dat wij te veneetgien waren, waren wij oock int fundelinck huus en is een alten groten regiement van een huysinghe Ic sprack tegens die mueder vant fundelinckhuus ende seyde mijn dat aldaer wel te vondelinck ghebracht waren dat Jaer over de vier dusent kinderen. Nota. Voer op die strate van dese huysinghe in die ghevelt, staet ghemetst enen stenen wtghehouden back in welke die kinderkijns bij nachte ende bij daghe in gheleyt worden te fundelinck Ende desen wtgheback is te gheliken bij onse zonyen daer die verckens wt eten Ende dit regiement was oock seer vreemt om syen. Nota. Op dese selfde tijt waren wel binnen veneetgien elf duysent ghemeen vrouwen Ende deser gheliken veel vreemdicheiden. Item Dese tijt saghen wij te veneetgien binnen comen des turcks Ambasiaet mit veel gheselschaps mit hem ende was boven maten seer vreemt om syen ende dat overmits hoer vreemdicheit hoers habijts, Want sij waren ghecleet mit root fluweel ende om gheghurdet mit dwalen ende hoer hoofden om zwachtelt mit veel doock Ende die principael van hem luyde, te weten den ambasiaet, was seer vreemt ghehabituweert mit root fluweel ende hadde een paer laerzen aen sijn benen ende een paer silvere verghulden spooren aen sijn vueten ende droech een pijl in sijn hant, twellick mijn seer vreemt ghaff. Ende vraechden enyghen wat dat die pijl beteykenen muchte, daer mijn op gheantwoort worden als dat die pijl beteykende dat des turcks begheren was sijn begheerten van stonden an gheconsenteert te werden vanden veneetcianen, sonder toven, twellick des turcks ambasiaet terstont gheconsenteert werden, mer wattet was en conste ic niet vernemen. Mer wij saghen hem alle daghe wel ghaen langhes die straten ghelaerst ende ghespoort mer die pijl en hadde hij niet alsoe hij in quam, hyer van ghenoech, dit laet ic hyer bij blijven Ende wil voorts meer sonderlinghen dinghen verclaren die oock schoen sullen sijn om horen. Item inden eersten soe beghin ic te tracteren van dat schone suverlike goodshuus Sinte Marcus doom van die constelickheyt des tempels ende die heerlike sceremonien die aldaer op hoghe feest daghen gheschieden ende sal lustich wesen om te horen.
Sinte marcus kercke is een schone heerlike plazante kercke seer suverlike van metselarie Ende die vluer al ghepaveyet mit marmoren stenen Ende in desen doom rust dat lichaem van sinte marcus voortijts bischop van Alexandrien ende dat huus daer hij in plach te wonen hebben die Jacobijten een kercke ghesticht in die eer van sinte marcus daer hij dickwils goods dyenste ghedaen heeft, al wasset dat hij wt sijn rechter ootmoedicheit of ghesneden hadde sijnen dume op dat hij gheen priester en soude werden alsoe hij hem daer niet waerdich toe en kenden Nochtans bij die voorsichticheit goods ende macht van sinte pieter Soe is hij ghemaeckt een bischop van Alexandrien ende op dese stede dede hij misse op een paesch dach ende een zeel wert hem om sijnen hals geslaghen daer hij mede ghetoghen wert doer die stadt van alexandrien Daer na ghesloten in een kercker Daer na wert hij wederom ghebonden mit een zeel an sijn hals ende ghetoghen doer die stadt Soe heeft hij gheseit heer in dijn handen soe beveel ic v mijne geest ende vuer sijn zyel alsoe ten hemel ende wert beghraven in dese kercke voerscreven. Daer nae soe is dit heilighe lichaem van sinte marcus ghebracht van Alexandrien tot veneetgien ende rust inden doom van sinte marcus van wyens costelickheyt ende cyerheyt wij nu teghenswoordelike van tracteren, hoe wel mijn niet moghelijken en is al om wt te scriven, nochtans sal ic wat scriven eens deels dat ic ghesyen hebben. Nota. Dese structuere van sinte marcus doom is verheelt mit dat pallas des hertoochs van veneetgien, alsoe dattet een regement is ghesloten an een Ende inden eersten soe is hyer in verburghen dat schat van veneetgien wyens costelickheit men niet werderen en kan ofte en mach. Item .xij. gouden cronen Ende .xij. gouden burstplaten ende paerlen zaffyeren ende zmaragden. Item .xj. grote Crucen costelike van gouden Item Den huet daermen mede croont den hertooch van veneetgien, die welk men niet waerderen en mach. Item Twee grote candelaren van goudt op welke staen .x. costelike stenen Item Een hoorn van enen hoorn ende veel meer ander costelike scyerheyden ende rijckdommen.

Van die costelike cyeraetgie des hoghen outaers.

Nota. Nu wil ic verclaren hoe ende in wat manieren den dienst ons heren wert ghedaen in sinte marckus kercke principael prochie van .lxxij. prochy kercken binnen veneetgien. Ten is mijn niet wel mogheliken mer sal haer sceremonyen soe na verclaren als ic kan. Item Seer schoon is dat hoghe outaer deser kercken ende en staet nymmeer op dan alsmen vesper ofte hooftmisse sal ghaen singhen Soe wert dat outaer ontsloten, mits die ijseren raecksen los ghemaeckt Ende alsdan soe syet ghij op enen gouden berch want dat outaer is al luther goudt. Ende wert midtsen opten outaer gheset een schoen groot beelt van sinte marcus seer costelike van goude Ende dit outaer is oock seer costeliken vercyert mit swaren silveren ende gouden candelaren Ende den dienst goods wert seer ootmoedeliken stateliken ende triumpheliken ghedaen ende was oock seer lustich om syen. Item Inden eersten wil ic nu verclaren van dat heilighe ambacht der missen, soe nae ic kan, twellick ic ghesyen hebbe in deser manieren. Nota. Als den ghenen anghedaen is die die hooftmisse singhen sal, int sacristie, Soe wert hij ghebracht wt dat sacristie ten heiligen outaer, triumpheliken, mit vier subdiakonen, ghecleet ghelijck mit schone alphen mit elcks enen swaren silveren ofte gouden candelaers, naden die feestdach groot ofte cleyn is, in horen handen draghende, mits witte schone waskarsen daer op bernende, wantmen daer anders gheen was en barnt dan wit gruen ende root, alsoe zwaer als sij wel draghen moghen Ende tusschen dese vier Candelaeren is noch een, ghecleet mit een ghelijken alphen, draghende een groot swaer cruus van goude alsoe groot dat hij daer ghenooch an te draghen heeft In dit gouden cruce is in verburghen een groot stuck van den heiligen cruce waerachtelick daer ihesus ghebenedijt an ghesturven is om onse sonde wil opten heiligen berch van Calvarien. Item Dit voerschreven costelike crucifix vercyert mit veel costeliker ghesteenten en coomt nymmermeer wt dat sacristie dan alsmen dat ambacht der heiliger missen doen sal. Ende wert eerwaerdeliken dit gouden crucifix tusschen dese voerscreven vier lichten ghedraghen Ende achter an dese vijff voerscreven, volghen vier edele doom heren, vercyert elcks mit een provideer Cappe, daer na epistolaer daer na ewangeliaer draghende op sijnen handen een costelick missael mit gouden slothen mits dat beelt van sinte marcus daer opten booke seer costeliken ghewracht. Daer na soe volghet den ghenen die dat Ambacht der heiliger missen beghint Ende leest die confiteor mit alle dit lieve gheselschap, een mach lusten die dit sicht. Nota Die epistolaer waneert tijt dat hij die epistel singhen sal Soe neemt bij vanden hoghen outaer dat costelick boock ende wert ghebracht mit schone ordonantie, voer hem procederende dese vier candelers mittet costelike crucifix voerscreven, beneden den hoghen choere op enen hoghen stuel schoen vercyert ende becleet mit fluweel ende gouwe lakenen Ende als hij die epistel ghesonghen heeft soe wert hij wederom ghebracht mit dit lieve gheselschap opten hoghen outaer. Nota. Soe waneert tijts is omt ewangelium te singhen Soe wert den ewangeliaer ghebracht vanden hoghen outaer in manieren als voer, mer op enen anderen hoghen stuel, staende int hooch choor, vercyert behanghen becleet mit ghulden fluweelde lakenen Ende dat ewangelium ghesonghen wesende brenghen sij wederom opt hoghe outaer ende die dat Ambacht der missen duet kusset dat heilige ewangelium. Nota. Die canonyken des dooms van sinte marcus kercke houden enen schonen sanck Jaer wt Jaer in. Nota. Buyten an dat hoogh choor, staet enen schonen ronden groten hoghen stuel, vercyert behanghen mit rooden fluwelen ghulden lakenen, daer staen die discanters op en singhen Ende die psalmoderen, sitten an beyden sijden van den chore, andie een sijde simpelsanck, andie ander sijde contrapunt ofte fabridon, hoe ghijt best verstaet, dese drie wachten elcks hoeren tijt van singhen totten eynde der missen toe Ende alsdan soe wert dat outaer van stonden an ghesloten mit veel veteren Ende die kerrick mede, alsoe dat alle dinck seer sorrichvoudeliken ende scherpeliken bewaert wert tot des achternoens toe waneermen die vesper sal ghaen singhen Soe wert die kerck wederom ontsloten Ende dat hoghe preciose outaer werden in alre manieren ontsloten ende toe bereyt als smerghens Ende singhen die vesper seer heerliken in manieren naghescreven. Item Inden eersten soe comen twee ghecleet mit alphens wt dat sacristie, elcks mit een costelick wyeroocks vadt in horen handen. Daer na volghen de vier ghecleet mit witten alphen mit een kandaelaer elcks in horen handen mit barnende waskarsen als voer Ende daeran volghende vier costelike provideer cappen Ende ten laetsten achtervolghet den gheen die die vesper singhen sal mit een costelike boven al mu(n)tende cappe, mer dat crucifix daer ic in die hooftmisse of ghescreven hebbe en coomt niet voort dan alsmen misse sal doen als ic voer ghescreven hebbe Ende dit gheselschap om singhelen den ghenen die die principael vesper singhen sal voert pulpitum Ende singhet alsoe Deus in adjutorium meum intende Ende een yghelick blijft overeynde staen ende dat duert solanghe dat die eerste psalme ten eynde ghesonghen is ende ter wijlen turyfyceertmen in alre manieren als men bij ons duet waneermen magnificat singht. Te weten die die vesper singhet die turyficeert dat hoghe outaer eerst selver ende daer na soe nemen twee provideer cappen elcks een wyeroocks vadt ende kyesen elcks een sijde Ende als sij nv al gheturyfyceert hebben Soe ghaen dese alle te samen mit Candelaren mit provideercappen ende brenghen den principael op sijn stuel bij die ander doom heren ende nemen hem die cap off ende ghaen hanghen dese self(de) cap overt pulpitum ende alsdan soo sit een yghelick op sijn plaets. Nota. Daer is een banc costelick toe bereyt die staet dwers mitsen overt choor daer sitten die vier provideer cappen op ende verposen malkanderen, intoneerende twee ghelijck per vices die psalmen, seer lusteliken ende triumphelike Ende werden ghesonghen heerliken, partim simpel van die eenre sijde ende van die ander sijde partim fabridoen, dit is altesamen seer costelick ende triumphelick om horen ende om syen. Item Als dese psalmen ten eynde sijn Ende den tijt ghenaeckt dattet Capiteel ghesonghen moet werden Soe ghaen dese voerschreven heren mit hoer provideer cappen ende alphenen brenghende die costelike cap vanden pulpitum ter plaetsen daer die principael sit, hem omslaende dese cappe ende leyden hem eendrachteliken cum solemnitate ter plaetsen voer dat pulpitum aldaer hij dat capiteel sinckt In deser manieren festiveren die doom heren tot veneetgien. Ik raecket alsoe na als ic kan. Mer het is lustigher om syen mitten oghen dan dit te lesen Ende om dat ic nv van goods dienste ende godtelike sacrificie ende daer toe Sceremonye sij scrivende twellick voerscreven ic ghesyen hebbe opten heilghen pinxter dach Soe wil ic ons nv voorts verclaren ende vertrecken hoe ende in wat manieren dat heilighe ambacht der missen ghecelebreert is gheweest bij den patriarch personaliter opten heiligen sacraments dach achter volghende Ende dit sal een yghelyck devoet cristen mensch ghenoecheliken sijn om horen, watten eere watten reverentie watten heiligen sacrificie den almoghende godt an ghedaen wert desen dach. dese triumphe is ongheloefeliken alst schijnet voer den ghenen die dit selver niet ghesyen en hebben mer het is inder waerheyt waer. Ic hebbet met mijnen oghen selver gesyen ende is onghelijck costeliker dan ic wt scriven mach.

Hyer na soe volghet die ere ende reverentie die den peregrijnen anghedaen wert opten heiligen sacraments dach in die processie.

Opten heiligen sacraments dach werden wij peregrijnen alle ghader ghebracht van onsen trosluyden na ouder ghewoenten in sinte marcus kercke aldaer die ghehele cyngierye dat is den raet van veneetgien verghadert saten opten hoghen chore op haer alre schoenste ende costelickste toe ghemaeckt Ende wij peregrijnen musten sitten mede ghemenghet onder die heren van veneetgien, welke weth ofte den raet van veneetgien al ghehabituweert waren luter mit root fluweel ofte damast ofte cramezy, mit fluwelen dolphijns om horen halsen Ende die hertoech van veneetgien lach ophem selven boven op sijn oratorium, mede op sijn alre costelickste ghehabituweert ende werde van hem syen doer tralyen daer hij voer lach, twellick wter maten seer costeliken (was) om syen Ende die patriarch was selver cum solemnitate celebrerende die hooftmisse Ende daer waren wel twintich al mit schone alphens ghecleet ende oock mit dien rocken ende gouwen cappen die al besich waren omden outaer bij den patriarch Ende als die patriarch onser godt heffen soude Soe hi(e)lpen hem wel ses priesters mit costeliken cappen, dyen rocken, die sware costelike grote kelcke mit die alre costelickste ghestienten op boeren ofte heffen. Nota. Oppet hoghe outaer stont een schone groten vierkanten arck mit veel costelike ghesteenten In manieren offet een kelck waer gheweest Want op desen arcke stont ghewracht van goude een seer costelike kelcke, groot vercyert mit costeliken ghesteenten Daer op staende onser godt in een schoon claer costel(ick) suverlick ghelas, den randt al van claren goude Alsoe dat ic noyt dier costelickheit ghelijck en sach ende seer vreemt ghefaetcyoneert bij dat bij ons die monstrancien sijn. Nota. Als nv die hooftmisse wt was soe bleven wij noch wel twe gheslagen uren sitten bij die heren van veeneetgien.

Hier na soe volghet die maniere der Veneetcianen ommeghanck die welke ghehouden wert opten heiligen sacraments dach ende sal schoen sijn om lesen.

Als wij nv aldus in deser manieren voerverclaert saten bij dese edele heren van veneetgien oppet hooch choor Soe heeft den ommeghanck haren voortghanck ghehat in manieren naghescreven. Item Inden eersten Sult ghij weten dat alle die ghildens van die stadt ende alle die collegien quamen den thoorn in op dat hooch choer ende daer stondt een bezijden dat hoghe outaer mit een witte ruede in sijn hant ende ryep den ghenen toe die alsoe quamen segghende Presta sacramento presta sacramento presta sacramento, dat is bij ons gheseit bewijst dat heilighe waerde sacrament eer ende reverentie ende alsoe doende procedeerden voer bij dat heilige sacrament die zuyt doer wt. Nota. Die ghildens van die stadt quamen al mit wit zay ghecleet mit capkijns aen horen halsen ghelike moniken, mit witte waskarsen in horen handen barnende Ende veel al quamen oock mit silveren ende goude preciose vaten, draghende in hoeren handen Ende deser wasser wel tot .vj. hondert toe Mer die witte waskarsen daer ic of spreeck aenghaende die ghilden, droghen sij al op costelike toortzen al costelicken vercyert in manieren ofse al van goudt waren gheweest Ende dit was een maniere om syen ghelijck bij ons die ghildekaersen ghedroghen worden voer dat heilige sacrament in onse stede van delft van die oudekercke in die nyuwe kercke. Nota. Hyer na soe quamen alle die collegien elcks op sijn alder costelickste mit hoer ornamenten, mit silveren schotelen silveren schalen silveren kannen ende mit anderen gouden costeliken vaten, alsoe dat ic dese costelickheit niet wt ghescriven en kan Ende elcke collegie bleef voer dat heilige sacrament knyelende, mits singende een pose luter discant ofte simpelsanck, na dat die collegie was Tantum ergo sacramentum ofte dier gheliken Item Daer quamen oock veel jonghen knechtgies ende jonghe maechdekijns seer schoen ende costeliken toegemaeckt draghende seer costelike juwelen van goude ende van silvere in horen handen. Item Als nv dit al ghepasseert was mit schoonder ordonantie al bij gheparen, elcks groot ende cleyn draghende een barnende witte waskarsen Soe quamen mede alle die waerlike priesteren elcks wt sijn prochie die daer sonder ghetal sijn wanter .lxxij. prochy kercken sijn, die oock al mit sanghe doer passeerden seer costeliken toe ghemaeckt in manieren als voer Ende alsdoen soe passeerden den ommeghanck. Item Veel personen quamen te vuet, al spelende batementen. desen ommeghank wert ons bedijt eens deels beteykenende die .vij. dootsonden ende eens deels dat oude testament ende eens deels dat nyuwe testament. van davit. Abraham. ysaac melchizedech. ende van Moyses. Mer dat boven al vreemdt was om te syen dat was datter een manier van waghens ghedroghen worden van .x. ofte van .xij. mannen nae dattet schavot swaer ende groot was ende dit isser altoe gbemaeckt dattet in den thoern doer mach, passerende doer die doere vant hoghe choor ende voorts die zijdel doer wt Ende op dese waghens stonden maechden op seer costelickste vercyert mit die alre costelickste juwelen die men niet waerderen en mach twellick seer triumphelicke was om syen. Nota Bij ons trecken die paerden die waghens voort inden ommeghanck daer die maechden ende andere passenaetgien op sitten Mer te veneetgien draghen die mans op horen hoofden die waghens. Item Als dit al ghepasseert Soe volghden die eerwaerde processie hyer achter an dese bathement spelen ende dat in deser manieren. Item Inden eersten achtervolchden die schoelyeren mits die doomheren op haer alre costelickste, daer na dat heilighe sacrament costelike vercyert op dese viercanten arck daer ic ghenooch hyer voer van ghescreven hebbe. Nota. Desen arcke werden ghedraghen van ses priesters ende die patriarch in sijn pontificael ghaende ghelijck onder een overdecksel, wonderliken schoen van goude lakenen becleet boven al plat Ende dese costelike tabernakel hadde vier gouden staken daerse mede ghedroghen wert. Nota. After an dat heilige sacrament vollichden die hertooch van veneetgien in sijn pontificael op sijn alre costelickste toe ghemaeckt mit enen wonderliken myter op sijn hooft. dese vreemdicheit sijns habyts en is mijn niet mogheliken om wt te scriven. Item Hyer na soe volchde die cingierie dat is die wijse ende vernufte wet van veneetgien, mits oock alle onse pellegrums ende deden ons die ere als dat wij musten ghaen op die hogher sijde van den raet, elcke raetsheer een pellegrum neffens hem Ende me dat wij wt traden die zydel doer wt vander kercken Soe werden ons elcks een witte barnende was kars in onsen handen ghegheven die wij houden tot een ghehoeghenisse ende nemense mit ons tot iherusalem ende ghebruyckense aldaer op die heilige plaetsen Ende die mach ofte kan brenghet ghaerne sijn kaerse tot sijne lande. Item Dese sinte marcus plaetse was al rondts omme besteken mit meyen ende was al overdeckt mit zeylen aldaer dat heilige waerde sacrament onder doer passeerden Ende dat waslicht datter verbrant werden desen merghenstondt van groen was van with was ende van root was, was wel .vj. hondert ducaten waerdich twellich schoen ende devoteliken was om syen voer alle guede kersten menschen Mer hoe ende in wat manieren dattet den turcks ambasiaet mit sijn turcken in ghinck datmen god almachtich dese ere ende reverentie beweesen, des beveel ic godt die een kender van allen herten is, welke turcken op die foye van sinte marcus kercke laghen geclommen op dat sij alle dinck wel soude doer syen. Item In deser manieren hadde dese eerwaerdighe processie hoeren voertghanck mit costelike schone heerlike musycke Ende als wij aldus inder kercken wederom quamen stont die kercke van binnen vercyert van alle dat licht als offet al in vuyer ghestaende hadde ende was seer heerliken om syen Ende van stonden soe werde die loffelike sanck ghesonghen Te deum laudamus Te dominum confitemur Ende in deser manieren soe ghaf die patriarch ons alle die benedictie ende vollichden voorts den hertooch van venetgien mit die cingierye op sijn pallaes ende clommen veel trappen op tottet Ambulatorium toe, twellick al groot ende overdeckt is mit verwulfzel ende stonden aldaer rondtsom den hertooch van veneetgien mits oock die cingierye Ende wij peregrijnen die een after die ander, ghinghen totten hertooch ende vyelen hem te vuete ende hij nam ons bijder hant en toenden ons blij ghelaet druckende onse hoofden an sijn borste Ende hyer mede soe was dese processie ten eynde. Nota. Ic en rade nyemant dat hij hem voecht mede te gaen mit dese eerwaerdyghe processie ten sij sake dat hij mitten patroen overcomen is ende oeck betaelt heeft ten minneste die een helft van sijn hooft ghelt, anders soude hij beschaemt werden. alsoe ic ghesyen hebbe datter enyghe waren diet cruus op haer burst ghestelt hadden in manieren als wij ende voechden hem mede mit ons te ghaen. wat gheboerder Mer sijn kaers werden hem wt sijn hant genomen ende werden alsoe onwaerdelike wt die processie ghestoten. Nota. Oock mede soe isset beter dat compack maeckende mitten patroon mitten eersten dan mitten laetsten. Want dat is een seker lesse, die laetste coomt gheeft altijts .iij. ofte .iiij. ducaten meer dan die ghemeen pellegrums, twellick ick al mit mijnen oghen an ghesyen hebbe Ende het is oeck een yghelijke peregrijn van noode dat hij voer sacraments dach te veneetgien is. Item Om nu onse materye voorts te verclaren Soe sult ghij voorts weten alsoe ic voerghescreven hebben, als dat des hertoechs plaets ende sinte marcus kercke een regiement een structuer is, ghevoecht ende verenicht in Een.

Hyer navolghet die costelickheit ende properheit ende suverlickheyt der metselarie des hertoochs pallaes tot Veneetgien van buyten ende van binnen.

Van dit voerscreven pallas des hertoechs van veneetgien, sijn circunstancien ende properheyt der metselarie van buyten ende die properheit van binnen ende voorts datter alle daghe van daghe tot daghe ghemaeckt wert, en is mijn niet mogheliken om te bescriven. Mer sal van verde bij comen ende bescriven eensdeels wat ic daer ghesyen hebbe, ende sal seer lustich ende vreemt sijn om te hoeren. Nota. Alle die cokenen cameren eetzalen, waren al rondtsomme behanghen mit costeliken tapesserie ofte bemaelt mit oude autentike historien, te weten van dat oude testament ende dat nyuwe testament Ende alle die solderen ofte verhemelden van dese voorgenoemde plaetsen waren al overdeckt mit fijn luther goudt Ende boven al soe was die plaetse seer costeliken vercyert daer die hertooch sat en ath. die wanden van desen eetzale was lustelike seer schoen becleet mit tapesseryen ende boven dat verhemelt al fijn luther goudt ende boven al die stuel daer die hertooch in sat en ath waes oeck wtermaten vercyert ende becleet ende dese tafelen stonden seer hooch verheven vander aerden, mits een schabel optredende drie ofte vier trappen, welke scabel mits oock die trappen waer al costeliken becleet Ende als die familie des hertoochs eten soe sitten sij al en eten an ene sijde, ghelike bij ons die minrebroeders ofte prekerbroeders eten Ende het regiement van die hertooch van sijn staet over mael ende ooek van sijn dienders die seer costeliken ghehabituweert waren, die hoer maeltijt na hyelden ende elcks ghedient wert na sijnen staet Ende toenden ons alleghader een blij ghelaet mits dat sij ons ghaven planteyt ende mildelike schoncken van zuyker ende tergy mit groten hopen Ende tracteerden ons wel mit die alre costelickste wijnen diemen mit monden muchte drincken. Item Over die maeltijt vanden hertooch van veneetgien worden veel vrolichheits bedreven van dansen ende van springen Ende daer werden oock op menigherley instrumenten ghespeelt twellick seer lustich was om syen ende om horen Ende bijsonder was dit gheboert opten heiligen ascentioensdach Want dien dach es eenen bijsonderen blijden dach Want die veneetcianen alsdan ghehoghenisse houden dat sij meest alle hoer privilegien vercreghen hebben op desen heiligen ascentioensdach bij tijden des paus alexander tercius, na sinte peters doot, dewelke verdreven wt sijn stuel van keyser frederico barbrossa Achtien jaren lanck ende daer na vanden veneetcianen trouweliken weder om sijn pauselike stuel ghebracht is gheweest Alsoe dat overmits dese trouwicheyt die veneetcianen mit wonderlike veel privilegien beghifticht ende beghaeft sijn gheweest. Inden eersten als dat sij noch huyden te daghe ghebruyken dat plumbum tot horen zeghelen. Ten anderden alsdat sij noch huyden te daghe sijn dat derde hooft der heiliger kercken. Item Ten derden soe heeft papa alexander oeck ghegheven den hertooch van veneetgien end all sijn successores te draghen op hoeren hoofden enen costeliken myter ofte huet ende dat waneer hij in die processie gaet ofte te recht sit, twellick schoen is om syen ende is nyw gefaetzioneert ende vreemdt om syen. Item Ten vierden heeft papa alexander noch ghegheven den hertooch van veneetgien dat zwaert der iusticien welcke zwaert altijts ghegheven wert in handen vanden hertooch als hij ghecomfirmeert wert ende is een costelick zwaert, veel guets waert wesende. Item Ten vijften Soe heeft papa alexander ghemaeckt die veneetcianen maerschalck vander zeede opten heiligen ascentioensdach. alsoe dat wt desen, groten feest ghehouden wert desen dach, ende tot een ghehoeghenisse vaert die hertoech van veneetgien mit die cingierye alle jaers in der zeede ende trout die zee mits dat hij daer in werpt enen gouden rinck ende veel menschen zwemmen om des hertoochs barcke om die selfden rinck te crijghen, ymmers sij duycken onder dat water om die selfde te crijghen ende te vinden mer of sij ghevonden wert en weet ick niet. Item In deser manieren doersaghen wij dit schone plazante hof well doer Ende werden oock ghebracht in die secrete raetkamer aldaer alle secreten ende vernuften saken getracteert werden Ende tot een triumph der veneetcianen Soe staet ronts om dese camer mit costelike pictuer ghemaelt die storie voerscreven van papa alexander ende van keyser frederico barbarossa. Nota. In anderen zalen ende cameren sijn veel deser ghelike storyen autentyck costelike gheschildert ende bemaelt Alsoe dat alle dese costelickheit niet te werderen en is This sonder twijfel alsoe dat dese hertooch is bij nae een aerts godt ende heeft een schoen hemelrijck op deser aerden, daer en is niet in vergeten Ende hij en muet oock nymmermeer wt sijn hoff ghaen dan twee ofte driemael tsiaers ten waer sake dattet hem sonderlanck gheghunt waer vanden raet van veneetgien Ende waert oeck bij alsoe, dat hij contrarie bevonden worden, soude van stonden aen daer omme ghehanghen worden voer sijn palaes tusschen twee pylaernen die alsoe ghemaeckt sijn dat men daer eenen ijseren balck op leyt als die hertooch sulcks verdient, Waerom die hertooch al seer scherpeliken ende naw bewaert wort. Item Die hertoech ghaet alle woensdaechs tot die rechters van veneetghien ende seyt tot hem luyden duet een yghelijken recht ofte ic salt selver over u doen. Item Ic hebbe voergheseyt ende is alsoe, dat dit schone pallas ende sinte marcus kercke een structuer is Ende voer op sinte marcus kercke oppet portael saghen wij staen vier verghulden paerden die daer ghebracht sijn van constantinopelen. Item Den thoorn van sinte marcus die en staet niet conjunckt ofte Annex ander kerricken mer recht over an die ander sijde van die plaetse Ende desen thoorne is seer ghemackeliken om op te climmen ende al sonder trappen, men souder wel mit een paert op rijden in manieren offet waer enen berch Ic was op desen thoorne, van wyens hoochste ick over ghans veneetgien sach ende seer verde doert meer. Item Die capp van desen thoorne is van fijnen ducaten goude ghedeckt ende heeft ghecost alsmen ons seyde .xxxvj. dusent ducaten. Item Voerts te ghaen voerbij dat vleyschhuus op dat eynde van sinte marcus plaetse al daermen te zewaert in vaert staen twee schone suverlike pylaernen van een stuck ende niet van veel stucken gemaeckt, aldaer gecomen ofte ghebracht van constantinopelen Op die een pylaern staet op sinte marcus Ende op die ander staet op sinte theodore Ende tusschen dese twee pylaernen doetmen iusticie over die edelen ende burgheren van veneetgien Ende veel meer deser gheliken twellick ic niet en scrijf mer laet dit hyer bij blijven ende procedeer voorts mit mijn beghunnen materien om dat eynde te geraken van dese heerlike coopstadt van veneetgien Soe hebbe ic voer gheseyt dat die hertooch van veneetgien een aerts hemelrijck besit, mer is seer bedwonghen en mach niet ghaen daer hij wil Dan, opt sacraments dach coomt hij wt, Ascentioensdach ende des sonnendaech na dat heilige waerdighe sacraments dach ende dit is een grote eer van die stadt van veneetgien Dit nv alle te malen overghesleghen wil ic ons voert bescriven hoe ende in wat manieren wij processie ghehouden hebben in sinte rochus kercke.

Hoe ende in wat manieren wij peregrijnen processie ghehouden hebben in sinte rochus kercke mits oock hen dienste van dat ambacht der heiliger missen.

Als nv ghenaeckten den xviij. dach van Junio die welke sonnendach was Soe (ginghen) wij peregrijnen allegader tot sinte rochus kercke mit onse patroon Alsoet een seker regel is dat gheen galeyen ofte schepen of en varen van veneetgien na den heilighen lande Ten sij sake dat die patroon pylothen truytzelmans bootsghesellen mits alle die peregrijnen edel ende onedel cleyn ende groot eerst een singhende misse doen singhen in sinte rochus kercke tot loff ende eerwaerdicheit der heiliger drievoudicheit ende den heiligen confessoor sinte rochus, alsoe hij ghehouden wert voer een maerschalck der woester zede van pestilencien ende oeck van haestighen sieckten, alsmen wel merken mach Want dit is een wel ghecyerde kercke ende wert aldaer veel devotys ghepleecht. Item Daer hanghen alsoe veel mannen ende alsoe veel schepen alsoe veel vrouwen fighuerlick int verhemelt der kercken alsoe datmer naw doer ghesyen en kan, elck mit sijn tribulatie, die een doer houden, die ander doer kerft, die derde in perikel der wateren in schepen sonder roer sonder mast mits haer bevaerde lovende tot dit goodshuus, sijn verlost wt alle hoer tribulatien. Nota. Dit choor van deser kercken was wel suverliken toe ghemaeckt die bancken ende sittelessen al mit tapesserie overcleet, daer wij peregrijnen op saten Ende althehants soe werden ons ghetoent dat heilige lichaem van sinte rochus ende costeliken vercyert int hoghe outaer, welke outaer niet en is dan schoen marmoer ende albasteren. Item Soe wyet begheerden van enyghe paternosteren ofte crucen ofte andere cleynodyen bestreken te willen hebben, die ghaefense den priester die welke cleynodyen hij leyde op dat heilighe lichaem van sinte rochus Ende mit desen soe quamen die colleten wt hoer convent tot sinte rochus kercke al anghedaen mit costeliken ornamenten al van goude. Een costelick crucifix quam inden eersten mit veel barnende thoortzen, daer nae die goude ornamenten ende dat Ambacht der heiliger missen werden beghonnen Ende dat orghel werdde seer costelic ghespeelt ende die hooftmisse werden Seer lusteliken ghesonghen, niet mit stemmen mer werden al heel ghespeelt in musyck op schilmeyen alsoe dat dit seer lustich was om horen Ende onder die hooftmisse werden ons een troestelike sermoen ghedaen van die heilighe reyse van iherusalem ende waren daer seer wel in ghesticht Ende werden alle te samen in die bruederschap ontfanghen ons allen delachtich makende die weldaden die self daer aldaer gheschyen van daghe tot daghen. Item Dese broederschap heeft een sonderlanghe maniere die guet ende eerlick is ende is dese Soe waneer enyghe brueder ofte suster van sinte rochus verarmt ende kinderen hebben, jonghelinghen ofte maechden die tijt sijn ten huweliken state, twellick die ouders ghene machte en hebben alsoe verde alsset die gilde meesters kenneliken is Ghaen dese selfde ghilde meesters toe ende hylyken dese jonghelinck ofte maghet wt den arck van sinte rochus ende gheven haer een somme van penninghen wat mede te beghinnen. isset dattet hoer voerwaert ghaet soe sijnse wel schuldich alsoedanighe penningen weder omme dat ghilde te restitueren Ende isset bij alsoe datsij tussghen een broot ende stuck blijven in eodem Soe en gheeven sij daer niet van. Nota. Een yghelick screef sijnen name in dat ghilde boock van sinte rochus mits dat wij ghaven dat ons godt int herte styerden ende ghaven ons elcks een suverlick waskaerskijn. Nota. Alle dit over ghesleghen. als nv die hooftmisse wt was soe hyelden wij processie mits elcks een barnende witte waskars in sijn handt Ende die edele borgheren ghinghen mit ons eer bewijsende, mits dat wij peregrijnen al ghaen musten op die hoghe sijde In manieren als wij deden opten heiligen sacramentsdach Als nv dese processie ten eynde was, soe werden ons noch veel schoender reliquien ghetoent onder al een schone suverlike monstrancie daer in verburghen was een van die doornen ofte tacke wt den doorne croon ons heren ende is seer iseliken om syen Ende alle jaers opten heiligen gueden frijdach soe is dese selfden doorn alheel bebluet van boven tot beneden Ende opten bodem van deser monstrancie syet ghij perfectelick bluet legghen Ende als wij nv dit regiement wel doer syen hadden ende onse namen ingheteykent hadden in sinte rochus ghilde Soe sijn wij in ons logys gheghaen ende maeckten desen noen ghuet tcyer ende hyelden onse kermisse alsoet desen sondach tot delft ommeghanck was Ende naedie maeltijt ghinghen wij doersyen veneetgien, op des hertoochs hoff die schone ordonantie van hoer maeltijden, hoer manieren van eten ende van drincken daer ic ghenooch hyer voer of ghescreven hebbe ende deser ghelijken veel vreemdicheyden, die mijn niet mogheliken en sijn om al te bescriven, alsoe dat ick alle dinck hier bij laet blijven. Item Als nv soe beghonste den tijt te ghenaken dat wij tzeyl soude ghaen waer om een yghelick sorrichvoudich was hem onder te legghen van allen nootruftighen dinghen. hoe ende in wat manieren dat gheschyet heb ick opt lanckste hyer voer genoech van ghescreven, alsoe dat ic dat daer oeck bij laet blijven Ende wil alleen voorts onse reyse vorderen.

Hoe ende in wat manieren wij tzeyl sijn gegaen van Veneetgien nae die alreheilichste ende princelickste stede van Iherusalem.

Alst nv frydach gheworden was, twellick den .xxiij. dach van Junio was op sinte Johans Avont rekende wij mit onse waert ende betaelden hem eerliken ende vueren mit onse boghaetgie te schepe mit eenre barcke Ende den .xxv. in Junio teghens den Avont soe ghinghen wijt tzeyl ende vueren voorts op die goods ghenade. Nota. Desen nacht ende den eersten nacht waren wij in groten perikele overmidts dat grote onweder datter opstack, alsoe dat wij niet en wisten waer dat wij waren Want daer veel platen laghen. aldus soe lyeten wij ons ancker sincken ende bleven desen nacht an ons ancker legghen rijden twellick seer periculoes was, wantter een seer groff water ghinck Ende Alsoe die patroon mijn selver seyde mondelinck, en soude niet tzeil gegaen hebben om twee hondert ducaten en hadde hijs niet gedaen om den roop van die pellegrums. Item Des anderen daghes werden mijn gheseyt als datter veel van onse patroons vollick haer beste cleyderen aen ghedaen hadden Want dat haer luyder maniere is, dat soe waneer sij den doot voer horen oghen syen als dat sij alsdan meynen te sterven, soe trecken sij hoer beste cleyderen an mits hoer beste hemde mede, dat soe waer sij ant lant ghevischet werden, daer doer openbaer is dat sij voersichtich gheweest sijn in hoeren doot Ende dat mense hyer doer beghraven soude oppet ghewijde. Item Desen .xxvj. dach van Junio is dat weer wat faster gheworden ende lichten onse ancker nae middaech ende zeylden voorts ende quamen desen nacht voer een vervallen stedekijn Rufigina genoomt Ende des anderen daghes den .xxvij. dach in Junio vuer ic an lant ende hoerden aldaer misse ende aldaer rust die heilige maghet eufemia ghenoomt wyens lichaem ons werden ghetoont, die seer miraculoes mit haer (vacat) daer an lant is comen driven doer dat meer, ende dese selfde tombe is van marmoersteen Ende daer na soe ghinghe wij maeken guet tcyer Ende onse patroon die nam aldaer sijn vytaelgie in, te weten .lx. schapen ende enen os alle tesamen levendich Ende versch broot om onse bisschuyt te rade te houden tot dat wijt van doen souden hebben Ende oock mede versch water ende hout om te branden Ende oeck mede veel steens om ons mede te verweren teghens die vianden, wt die maersche ofte wt dat voer Casteel in dient van duen muste wesen te werpen, twellick wij alle te samen in ghenomen soude hebben tot Parens, mer overmits dat qwade weder en quamen wij te parens niet an. Nota. Dit stedekijn Rufigina leyt int lant van Histria ende ons werden gheseit, datmen van daen mach reysen te lande doer slavenyen ende voorts doer babilonien tot iherusalem in stadt toe Ende dese selfden dach ghinghen wij weder om tscheep Ende des anderen daghes den .xxviij. dach van Junio vueren wij voorts ende was guet weer ende passeerden een stedekijn voerbij polo ghenoomt ende is die plaetse daer die polen van daen en comen, mer wij en quamen daer niet an mer wij saghent ende leyt int lant van slavenien. Item Den tweesten dach van Julio ende was onse lieve vrouwe visitacien Avont ende oeck sonnendach, passeerden wij voerbij enen groten hoghen scherpen berghe ende leyt seer wonderlicken int midtsen des zeets ende hyet montaengie mele zelo ende aldaer nestelen veel valkens op Ende alhyer omtrent legghen veel berghen midtsen inder zee ende is oock periculoes, boven al bij nachte, daer voerbij te zeilen Ende dese berghen sijn oeck seer vreemt om syen. Nota. Hyer omtrent wert die scerdyen ghevanghen ende is wel groot ende dat eylant daermense vanckt hyet Camisia Ende vueren in deser manieren voerbij menich lantschappe ende eylanden Ende berghen die ic niet al wt ghescriven en kan. Nota. An die zuytsijde lyeten wij legghen den berch van anborien Ende dat lant van Calabere ende dat lant van napels ende deser gheliken veel het welke wij niet en saghen. Nota. An die noortzijde lyeten wij legghen dat lant van Slavonien ende behoort eens deels toe die zcingerie van veneetgien ende eens deels den coninck van hongherien ende eens deels den turck ende streckt seer lanck ende aldaer leggen veel steden die wij niet en saghen mer som werder ons ghewesen, onder al een stede Zara genoemt ende is een aertsbisdom ende leyt in die grote kercke den ouden rechtvaerdighen symeon die dat suete kindekijn ihesum ghebenedijt in sijnen Armen heeft ghedraghen als hij seyde. Nunc dimittis servum tuum domine secundum verbum tuum in pace Quia viderunt oculi mei salutare tuum Quod parasti ante faciem omnium populorum Lumen ad revelationem gentium et gloriam plebis tue israhel Gloria patri caet. Item Den derden dach ende den vierden dach van Julio vueren wij voerbij dat lant van Albanien ende leyt eens deels onder die turcken ende eens deels onder die Grieken ende is een seer hoghe gheberchte Ende het is daer oeck seer perikeloos voer die kerstenen voerbij te zeilen Alsoe den turck daer altijts leyt mit gheleyen om die schepen opter zede te beschadigen Mer wij hadden alsoe gheluckighen starricken voerwint alsoe dat wij nyemant en vernamen Ende dit ghebercht van albanien is dat alder hoochste ghebercht dat inder werlt is alsoemen ons seide ende oock wel scheen. Nota. In dit gheberchte wonen oeck die stradieten twellike sijn schone mannen ende draghen hueden mit hoghe toyten Ende dit vollick van Albanien die kersten sijn die regieren den wijnghaert vanden turcken anders en souden sij ghene wijn telen, want godt hem luyde die gratie ontoghen heeft Ende mits desen soe passeerden wij voerbij Corphon twellick leyt in grieken ende behoort den veneetcianen toe. Item Voer die stadt leggen twee sloten wter mate starcke castelen die welke die veneetcianen seer scharpeliken doen bewaren mits oeck die stadt. Item Dese navollighende nacht waren wij in groten perikel want mit enen starcken buyende windt hadden wij naest om ghezeilt gheweest Ende dese selfde nacht starff ons off enen broeder hans dirckz. kueremuery van middelburch. Item Den .v. dach van Julio soe passeerden wij een eylant slaffolonia genoemt ende is griecks twellick mede toebehoort den veneetcianen Ende aldaer omtrent soe werden onsen doden broeder buyten boort gheset Ende mits dese soe stilden dat weder wat ende quamen omtrent middach an een eylant ghehyeten Janthis, twellick verscheyden leght duysent milen van veneetgien Ende leyt an die rechter hant teghens over dit ander eylant voerscreven Ende wij worpen ons ancker wt voer Janthis ende vueren aldaer ant lant, ons ververschende ende maeckten aldaer guet tscyer Ende onse patroon die cofte aldaer wes hem van noode was Te weten drie levende osschen broot ende versch water. Item Alsoe drae als die pelle-grums in dit derp comen Soe coomter veel wt alle die ander derpen rondts omme leggende die daer wel sijn tot .lxxij. toe, die daer al comen mit hoenderen eyeren broodt om te vercopen ende dier gheliken ende alle dinck is daer reliken coops, want wij coften aldaer .vj. huenderen seer guet om anderhalfe marscel Ende waneer die pelle-grums daer niet en sijn Soe is daer alle dinck noch beter coop Ende die wijn in dit lant is seer starck, alsoe, soude ickse drincken, soe must ickse wel die helft breken mit water ende dese wijn hieten sij romeny. Item Daer lach een schone galey die welke toebehoorde die van veneetgien Ende die patroon dede mijn mit sommighe van onsen bruederen guet tscyer ende lyet ons alle dat regement vanden schepe doer syen. Nota. Dese patroon van dese ghaley hadde genomen opter zede twee schepen vol gheladen mit Cruut ende specien, want die van veneetgien hebben die privilegien dat nyemant dan hoer gheleyen ofte schepen en mueten specien ofte ander cruyden vueren Aldus hadden sij dese twee schepen genomen. Nota. Dit eylant is vol volcks Ende boven op enen hoghen bergh recht boven dit derp staet een groot casteel ende is seer starck want daer niet wel bij te comen en is. Nochtans waren daer som(mighe) van onsen bruederen in ende seyden dattet eens deels was vervallen overmits grote aertbevinghe die daer gheweest hadde ende dit eylant hoort toe die van veneetgien ende is mede griecks. In deser manieren desen avont wederom tschepe ghevaren alsoe die patroon desen nacht tseyl wilde ghaen overmits die guede wijnt die wij hadden. Item Des anderen daghes den .vj. dach in Julio vueren wij voerbij een groot eylant ghehieten Morea ende leyt mede in griecken ende daer leyt een schone stadt ende hyet Modon ende dese stadt mit dat lant plach guet kerstens te wesen mer den turck heeft die stadt nv in mits al dat lant, alsoe dattet al turcks is ofte onder trybuyt des turcks. Nota. Den .vij. dach in Julio des merghens ende was saterdach Soe sijn wij voorts ghezeilt noch voerbij twee eylanden ghehyeten Cyrigo maior ende Cyrigo minor mit enen starcken gueden winde. Nota. Ghij sult weten dat modon hondert milen leyt van Janthis. Item In dit eylant Cyrigo maior plachte wonen sinte nycolaes Ende aldaer gheschyet dat mirakel van dat schip dat daer gheladen quam mit choorn. Daer sinte nycolaes veel choorns wt nam ende beloofde den schipper dat hij sijn volle maet vinden soude waeneer hij thuus quame, alsoe hij dede. Item Mits desen soe worden ons ghewesen een casteel ende is die plaetse daer paris ontschaeckten die schone helenam waer doer alle dat oorloch van grieken wt quam alsoe dat daer door troyen ghedestruweert wert. Item Noortwest-werder op van dit voerscreven casteel tuschen dese twee eylanden doer vaertmen na constantinopolen ende na troyen. Item Den .viij. dach van Julio quamen wij des merghens ant lant ofte gheberchte van Candien Ende des avonts quamen wij voer die stadt van Candien welke eylant groot is .vij. hondert milen rondts omme gaende, vercyert mit seven steden ende omtrent .xiiij. dusent derpen alsoe men ons seyde. Item Recht teghens candien over leyt een cleyn eylantgie Standien genoomt ende ghij vaert tusschen beyden doer. Item Den .ix. dach van Julio des merghens ende was sonnendach vueren wij in die stadt van candien. Aldaer ic misse hoorden biddende den heer almachtich om gratie onse bedevaert mit lyef te vollenbrenghen. Item Als die misse ten eynde was soe werden wij tot verscheiden herberghen ghewesen alsoe onsen hoop groot was ende sommighe vueren wederom te schepe om hoer ghelt te sparen. Item Des anderen daghes te weten den .x. dach van Julio soe ghingh ic ad predicatores aldaer ic sach enen wijnghaert ende ath van die druven die alle jaers .vij. werfs rijpe druven voort brenckt, alsoe ic oock wel sekerlike bekende doer die vruchten die ic aldaer an sach hanghen, die som rijp som onrijp. Item Des anderen daghes te weten den .xj. dach in Julio ghinghen wij tot die minrebroeders daer ons vertoent werden veel reliquien van heilige santen ende santinnen. Item Inden eersten soe werden ons ghetoent drie stickskens van dat cruus ons heren. Item Dat heilighe hooft van sinte stephen die eerste martelaer ende saghen dat hooft deerliken gheqwetst vanden stenen. Item Den Arme van sinte Symon Judas broeder Ende een stick van sinte franciscus cappe ende een stuck van sijnen gurdel ofte koerde. Noch soe saghen wij een stuck van sinte louweris been van die knyeden nederwaerts. Noch een stuck van die gulden poorte. Noch een stuck van die columme ons heren Daer ihesus gebenedijt an gheghezelt is geweest ende deser gheliken. Item Noch soe werden ons ghetoent een kellenaer mit dode lichamen, ghehabituweert in alre manieren ofte sij hadden ghegaen ende ghestaen, die somighe stonden teghens die muere overeynde ende die sommighe laghen ghebalzemt in kisten, dese maniere was seer vreemt om syen. Nota. Wt dese kellenaer voorts gegaen inden hoff aldaer wij saghen een cleyn hoofkijn, ronts omme beschoten mit langhe plancken. Daer saghen wij enen wonderliken genus van enen boome, een jonghe stamme noch wesende, mit groten bladeren twee ellen lanck ende ruym anderhalf ellen breedt, wyens ghelikenisse oeck staet in dat balzem hoff gheleghen in dat dorp mathera genoemt, welke dorp gheleghen is een grote duytsche mile van Alckayr die grote vermaerde coopstadt, Oorkonde den ghenen die in dit wellustighe hoff geweest sijn als sij waren reysende vanden heilighen berrich Oreb ende synay na die stadt alckayr, in welke wellustighe hoff staet van desen voerscreven genus des booms, wyens bladeren lanck sijn .xv. ofte .xvj. voeten ende sijn omtrent drie vueten breet Ende die vruchten des booms sijn langhe appellen, welke .xviij. xix. xx. an enen tack wasschen, ghelike veel bezyen aen ene druve wasschen. Dese appellen hebben een seer suete smake alse tot rijpheit comen Ende an wat sijde datse opghesneden werden Soe heeft elcke deel dat ghesneden wert een Cruus in ghedruckt mit een beelde des ghene die gecruust is daer ingedruckt Tis alsoe dattet hout des wetenheits des guets ende des qwaets welkes vruchts verboden was, was desghelijcks als desen boom Ende (twas alsoe) hyer voertijts eert pampier ghevonden wert, dat die oude vaderen screven in die bladen deses booms, alse ghedroecht waren Want dese bladen hebben van boven tot beneden seer rechte lynyen ghelijck van malkanderen desen genus des booms was ons seer vreemt om te syen in manieren ofte waer een tabernakel, ghij souter wel drooch onder den bladeren staen al reghendent seer Ende aldustanighen genus des booms wasset daer Adam ende eva dat gebot goods onder braecken, van dese verboden vruchten des booms athen ende daer na haer schamelheiden mit die bladeren des booms bedeckten. hyer van ghenooch, Desen boom ofte genus des booms hyet muse ficus paradisij. Item Des anderen daghes hadden wij alleghader een weet om te comen te ghast tot onse patroons broeder, wijlen heer van Candien ofte hertooch, want Candien is onder die heerschappie der veneetcianen Ende stellen aldaer tot allen drie jaren enen nyeuwen hertooch ende alsoe doen sij oock doer heel grieken doer ende daer om opdat sij van die heerlickheit niet versteken en souden werden Ende wij werden desen noen seer feesteliken ghefestiveert, mit veel verscheiden gherechten nae die maniere van die lande, ende nuttichden die spijse al wt silveren vaten, wtgenomen die schone suverlike cristallinen ghelasen daer wij die lyefelike costelike wijn wt droncken En desen heer die ghinck selver van tafel tot tafele, merck hebbende oppet ghunt datter ghebreck was ende worden also over-vloedeliken gedyent van spijse ende van drancke froyt tergy etc. Item Voorts te scriven van gheleghentheit van Candien en kan ic niet wel ghedoen, dan Candien dese stadt leyt in griecken alsoe van een Coninck Indigena genoemt Ofte Creta ghehieten tusschen den opghanck ende den onderghanck des sons, wt dat noorden mit hetten Van zuyden mit die wateren van egypthen ombegrepen Nota. In voerleden tijden plach Candia te hieten Centapolis want het was mit hondert edele steden vercyert. Nota. Candia is gheweest hyer voertijts seer vrome te schepe in wapenen ende schut Daer eerst die letteren ende schrift beghonnen heeft ende daer is eerst gheleert dat rosheer, die schole van musyck is daer alre eerst gevonden ende doer die werlt voortgecomen ende verbreyet. Item Dit lant is vol beesten ende vol gheythen ende men vint daer gheen vulven ofte vossen Noch gheen ander gheslachten van schadelike beesten te weten serpenten ende diergheliken Ende waert oock bij alsoe datter alsulke schadelike beesten van buyten quamen, souden terstont sterven. Nota. Dits een lant wel gheplant mit bomen, vol wijnghaerts van cruden ende van medicinen. Nota. Dit lant is vol costeliken ghesteenten ende bijsonder die steen jocedactilis genoomt als ysydorus seit in sijn vijftyende boock, van alle grote venijnde is Candia seu creta vrij. Nota. Candia heeft een schoone stadt gheweest mer is nu seer vervallen overmits grote aertbevinghe die daer dickwils is mer wort altemets weder om gherepareert. Nota. Binnen Candien is een seer quade lucht overmits grote stanck alsoe daer luttel privaten sijn ende die menschen hoer ghevoech doen, hyer in nauwe straetkijns, daer in vervallen huysen, alsoe dattet daer ene vuyle stanck is ende seer periculoes is voer ons aldaer te wesen, alsoe wij des niet ghewoen en sijn als mijn wel bekent was ter wijlen dat ic daer was. alle dinck is in Candien redeliken coops ende is een arm volck. Nota Die huysen sijn daer al boven plat Ende boven op dese huysen aten wij des middaechs ende des avonts ende onse wijn temperde wij mit znee, welke znee wij aldaer coften ende wert aldaer daghelicks ter marckt ghebracht in sacken alsoe dat ghebercht vol znees is ende al wasset dattet seer heet was, nochtans soe was dat znee alsoe natuerliken alst bij ons is int coutste van die winter. het was alsoe cout dat icks tusschen mijn tanden niet ghelijden en conde. Nota. Voorts wandelende buyten die stadt van Candien, werden ons ghewesen enen hoghen berghe die welke gheleghen is van die stadt van Candien twee milen op welken bergh Juppiter plach te philozopheren ende leit dese selfde Juppiter beneden den berch beghraven. Item Wij saghen aldaer hoe vreemt dat die menschen aldaer wonen inder aerden, aldaer hebbende haer huysen alsoe die knijnen haer hoelkijns tonsent hebben in die dunen Ende dit lant van Candien is seer hooch van gheberrichten ende brenghet wonderlike veel wijnen voort, alsoe ons gheseit werde alle jaren wel .c. ende .xxx. dusent boeten malavezeyen Ende mede alsoe veel melcks van schapen wert daer ghemulcken ende daer wert al kaes of ghemaeckt ende die is seer zoudt, also dat ic voerghescreven hebbe dattet een vruchtbaer lant is. Nota. In dese stadt van Candien wonen veel Joden ende draghen al gheluwe bonetten. Nota. Onder al soe saghen wij dese stadt van Candien wel doer ende is oock voersyen van costelick gheschut. boven al soe sach ic een costelick stuck ende was lanck .xxvij. voeten, ende (daer) stont op, suverliken ende perfecteliken ghehouden ofte ghegoeten dese naghescreven veersen Robora nulla valent nec menia fortia queque O felix gaude munere Creta meo. Nota. Als nv den tijt van vijff ofte ses daghen verlopen waren ende dat onse patroon sijn comanschap ghedaen hadde, soe sijn wij allegader te scheep ghevaren den .xiij. dach in Julio tegens den avont. wij hadden ghehoopt voorts te zeilen des anderen daghes na Scypers te weten den .xiiij. dach in Julio mer overmits die starcke buyende wint en conste wij ons ancker niet ghelichten. Mer des anderen daghes te weten den .xv. dach soe wasset schoen weer ende lichten onse Ancker ende zeilde voorts na Scypers Nota. Ghi sult weten dattet van Janthis sijn .iiij. hondert milen tot Candien Ende desen dach wertet seer wayende ende stormende alsoe datter veel van onse pellegrums sieck worden. Item Den .xvj. dach van Julio tsmergens in die dagheraet zeilden wij voerbij dat lant van rodes Ende omtrent voer den noene ghenaeckten wij die gholven sancte helene, aldaer dese heilighe Coninginne bij haren tijden op die gront des zeets gheworpen heeft een van die naghelen ons heren, waer doer dit water Soe wreet niet en is om doer te varen alst plach Want dit water een wter maten wreet water plach te sijn. Item vanden .xvij. dach en weet ic niet veel van te scriven, dan dat om onse schip ontalliken veel vischen, seer groot, quamen ende sij hadden een wonderlick ghevaert van springhen wt dat water ende wederomme schietende nae die gront als een pijl wt een boghe, twellick al te vreemt was om syen Enyghe seyden dattet beteykende groot onweder, die sommighe seiden dat sij ons vruntschap waren bewijsende. wat hyer of is beveel ic godt want op dit pas en creghen wij gheen quaet weder, godt danck. Item Den .xviij. dach van Julio soe saghen wij dat ghebercht van Cypers ende vueren mit ene starcke winde voerbij die eerste haven genoomt baffa ende quamen teghens den Avont in een ander haven genoomt lymyson ende sijn .vij. hondert milen van Candien ende aldaer worpen wij onse ancker wt Ende des anderen daghes, den .xix. dach, vueren wij ant lant om ons wat te ververschen Ende naedemael onse patroon hem voersyen hadde van spijs ende versch water, soe vueren wij wederom teghens den avont tscheep. Nota. Lymyson plach hyer voertijts een schone stadt te wesen mer is nu al ghedestrueert hyer voortijts vanden Coninck van enghelant, in een wrake van dyen, als dat sijn suster aldaer ghevioleert wert als sij was reysende ten heilighen grave, alsoe dat wt desen dat ghehele lant seer ghedestrueert is alsmen merkeliken bekennen ende syen mach. Nota Ons werde gheseit dat dit lant een sonderlanck vruchtbaer lant is, mer alsoe ic op dit pas hyer niet en tofe ende niet veel daer van ghesyen en kan Soe laet ic dat hyer bij blijven, tot dat ick er weder omme coome, soe sellen wij langhe hyer stil legghen, ja langher dant onse believen sal om die patroon sijn schip te laden ende sijn comanschappe te doen Ende dan soe sal ick er meer van schriven Mer een dinck moet ic niet laten te scriven en is dit. Item Ic sach aldaer dat choorn dorschen ofte wt treden van die mulen ende ezels die daer over lyepen rondtsomme ghelike een osmolen Ende een man op een slekijn sittende, ende lyepen alsoe dat choorn wt, twellick mijn alte vreemt om syen was, want ic diergheliken noyt meer ghesyen en hadde Ende gheschyeden int veldt ende sach dat choorne alte nyuwelicke wannen Ende sij hadden hoor tentkijns oppet velt gheslagen, ghemaeckt seer vreemt van linde laken, daer sij in mochten rusten ende schulen voer die hette. Item Den .xx. dach van Julio ghinghen wij tzeil ende vueren mit gueden winde nae Jaffa ende des middaechs over mael sittende Soe werden ons vollick syende twee grote schepen ende ons patroon mit sijn vollick waren beducht voer schepen van oorloghe ofte zeerovers Want wt die haven daer wij desen selfden dach wt gevaren waren, was een gheleyde ghenomen toe behorende den turck ende en was mer .iiij. daghen gheleden ende was wel dusent ducaten waert off meer dat sij daer toe namen, twellick ghedaen hadden die verdreven wt roedes hem hyetende heren ofte ridderen van rodes. aldus soe waren wij seer beanxt ende bevreest voerden turck alsoe dat wij alle ghereschappe maeckten om ons te verweren ende ons selveren stellende in gueder ordonantien Want wij alle tesamen ons liever hadden doot te vechten dan ghevanghen te gheven, want sij die kerstenen vercopen gheliken men die beesten vercoopt Mer god danck sij en sijn ons niet an gecomen. Item Eer ic voerts ghae mit mijn materie soe sult ghij weten als dat een minrebroeder Thomas schotus genoomt ghesonden was te lymyson van den guardiaen van iherusalem mit sekere bryefen, waer doer hij ons te kennen ghaff dat wij ons voersyen souden van wijn ende spijse broot etc, om aldaer van te leven int heilighe lant, want die minrebroederen ons op desen tijd gheen bijstandicheit doen en muchten Want overmits dit jaer verdreven waren gheweest, alsoe dat sij dit jaer oeck gheen wijnen gheteelt en hadden. twellick voer ons een quaet beghinsel was ende was voor ons hert om horen, wantet noyt ghesyen en was of die pellegrums en plaghen van die minrebroederen ghenooch wijns ende ghenooch broots te crighen na ouder ghewoenten. Item Om nv voerts te scriven. vanden .xxj. dach in Julio en weet ic niet veel van Mer den .xxij. dach in Julio twellick was sinte maria magdalenen dach ende was oeck saterdach Soe werden wij des tsmerghens syende dat heilige lant het wellick wij langhe begheert hadden Ende doen wij dat warachtelijken bekenden Soe beghonsten wij alle te samen, vallende op onsen knyeden, te singhen nae ouder ghewoendten die loffelike heerlike princelike wel luydende sanck Te deum laudamus te dominum confitemur Te eternum patrem omnis terra veneratur Tibi omnes angeli tibi celi et universe potestates en soe voort dan. Ende quamen mits desen alsoe voorts ghezeilt in die haven van Jaffa ende worpen aldaer onsen ancker wt omtrent middaech Ende van stonden an soe vuer onse trosman mit onse principael pylooth an lant, twellick een out grieck was ende die bekentste pylooth der zede daermen in alle dat lant van wiste te spreken want hij alle sijn leven in dat lant voer zeerover ghevaren hadde Ende als sij ant lant quamen hoerden sij alsodanighe tijdinghe als dat die arabianen mit groten hopen seer starck op die bene waren, also dat sij bij daech niet en dursten avontueren te rijden na iherusalem mer quamen sonder vertreck te scheep Ende als wij peregrijnen dit verstonden Soe waren wil seer beducht als dat wij oppet heilige lant niet en soude moghen comen Ende midts dese fantesijden, soe quam an onse schip een boot mit turcken mit hoer brenghende enyghe comantschappen als ghom ende dier gheliken twellick sij ons patroon veylden ende daer en tusschen soe ghinghen die ander turcken in onse schip boven ende beneden ende besaghen alle dat regiement des schips doer, waer wij oeck gheen grote ghenoecht in en hadden, alsoe dat wij den toecomenden nacht daer na waeckten ofte ons yet gheboert muchte hebben twellick niet en gheschiede, godt danck Ende daer na dat die turken wech waren, teghens den avont, soe vuer ons trosman mit onse pyloothe, ghehabituweert als turcken ende reden voorts inder nacht na iherusalem om aldaer mits hulpe vanden guardiaen, te solliciteren aen den oversten van iherusalem om gheley te vercrighen Ende binnen middele van desen tijden Soe quamen die turken alle daghe an onse schip twee mael ende brachten ons vitaelgie in maniere van die lande, eyeren hoenderen mellick meloenen ende scytronen etc. mits oock druven ende ander vruchten. Nota. Du selste weten dat wij legghen mittet schip voer Jaffa ghelijck ofte wij laghen een quartyer mijls voer scheveninck van t stranghe in hollant, ofte daer omtrent. Nota. Een half mijl op die rechterkant van Japha ofte daer omtrent, twellick men vaert na alexandrien, leyt enen groten steen ofte een cleyn roetgien int water niet ver vanden lande ende is die plaetse alsmen ons seide daer onsen heer ihesus ghebenedijt stondt ende ryep sinte pieter ende sinte andries daer sij laghen en vischten ende seide: coomt tot mijn, ic sal u maken vischers der menschen daer dat evangelium suverliken van spreeckt.

Item Daer wert ons oeck een cleyn cappellekijn ghewesen ende is die plaetse daer onsen heer beval Jonas die propheet dat hij soude ghaen preken die van nyneven, het wellick hij niet en dede mer wilde vlijden in tharsen. Item Als wij nu gheleghen hadden omtrent .v. ofte .vj. daghen, seer verlanghende nae ons gheley Soe is te Jaffa ghecomen onse trosman mit die procuratoer der minrebroederen tot iherusalem, mit meer andere mameluyken, twellick ons vercondicht wert mit eenre vane ons vertoenende wt den thoorne van Japha. Dit teyken der vane heeft onse patroon terstont verstaen ende ghesonden die barcke te lande om te vernemen ofte wij vrij gheley hadden alsoe hij ghewaent hadde, welke maer soe guet niet en was, want als sij tschepe quamen Soe seyden sij hoe ende in wat maniere Die van arabien seer starck op die been waren, overmits dat op dat pas gheen heer van iherusalem en was Alsoe dat wt desen die guardiaen mit die van iherusalem ons gheen gheley en dursten doen. Mer onse patroon heeft raet ghehouden mit die mameluyken ende mit die procuratoer ende mit onsen trosman, co(n)cluderende als dat hij seinden soude an den heer van Gazara die opdat pas stadt houder was van iherusalem ende van alle dat lant, Hem schenckende enyghe juvelen mits daer mede begherende ende biddende dat hij ons wilde gheley ghunnen ende doen gheleyen. Item Den .xxviij. dach van Julio soe is onse trosman wt desen raet mitten procuratoor van iherusalem ende mit sommighe van die mameluyken tot Gazara ghereden an die stadthouder, begherende als voer. Item Dese tijt vyel ons seer langhe ende dit hanghen ende verlanghen en was gheen eynde. Altijts vlijteliken begherende gratie van god dat wij die heilighe plaetsen muchten versoken, mer als wij dit regiement wel doer saghen soe wasset beter te duchten neen dan ja, ende dat principaelicken overmits dit langhen merren, wantmen ghemeenliken seit: het is oock certeyn alsoe het sijn qua cansghen die langhe merren. Item Onder al bij wijlen in deser manieren hopende ende despererende, den .xxix. dach na die middaech soe sijn ghecomen van Cypers .xiij. pellegrums mit een cleyn scheepkijn ende die bootzghesellen van die scheepkijn quamen mit eenre barke an onse schip mer onse capiteyn ofte patroon en wildese in onse schip niet hebben, mer wat die reden was en wiste ic niet, niet teghensstaende al wasset dat onse bootsghesellen gheweest hadden in hoer schip Ende dit cleyn scheepkijn lach soe nae gheanckert ant lant bij dat wij laghen, alsoe datter ons seer of verwonderde Ende des merghens soe werden wij ghewaer als dat sij al oppet lant waren, waerdoer onder ons een grote murmeratie oprees ende seiden teghens die patroon als dat wij mede ant lant wilden of sijn dinghen en duchten niet. Onder al als wij peregrijnen dit rumoer aldus hadden teghens die patroon Soe sijn enyghe turcken onse leytsluyden voer heen ghecomen, ons alleghader verblijdende als dat alle onse gheley des merghens mit onsen trosman bij ons wesen soude ende hyer mede waren wij te vreden ghestelt. Item Als wij nv aldus gheleghen hadden elf daghen voer dat heilige lant Ende was nv gheworden sinte pieter advinculaes dach den eersten dach van augusto waren wij wederom heel desolaet, menende en sorrighende dat wij oppet heilighe lant niet comen en souden. aldus besorricht wesende Soe is onse trosman gecomen inder nacht ende heeft ons vertroest als dat wij binnen twee ofte drie daghen oppet heilige lant ghaen souden Ende vuer mits desen woorden weder om dese selfde nacht an lant ende voorts na rama, wantmen daer noch eerst kyesen soude een heer van dat lant, die ons mede gheleyen soude Ende in dit vertrecken ende langhe merren en hadden wij gheen ghenoecht in, mer sorrigheden altijts voer quaet gheluck, want dan hadden wij dustanighe tidinghe alsoe dat die pellegrums seer murme9reerden, die een dus dander soe. die een wedden bij settende .xl. ducaten, die som .l. ducaten dat wij niet op ghaen en souden, die ander wedden contrarie dat wij dat heilighe lant betreden souden. Aldus twijfelachtich wesende Soe is onsen trosman weder omme gecomen te schepe den .v. dach in augusto des snachs ende was den .xv. dach dat wij daer gheleghen hadden Ende bracht ons tijdinghe, als dat wij ons reet maken souden want wij serteyn van desen daghe ofte daechs navollighende ten lanckste, oppet heilige lant ghaen souden Ende vuer onsen trosman weder om na rama, om te halen den heer die ons gheleyden soude, twellick alsoe gheschiet is. Nota. Den .xvj. dach van augusto twellick was den .xvj. dach dat wij voor Jaffa gheleghen hadden, ende was sonnendach, soe vueren wij te lande des merghens ende als wij an lant quamen Soe worden ons alder namen elcks bij sonder inghescreven ende (wij) gheleyet in een kelder ende daer staeter drie an malkanderen daermen die pellegrums in jaecht, den ghinsten is den grootsten, die middelste daer an ende den herruwerste is die cleinste ende aldaer laghen wij den helen dach ende inder nacht musten wij op onse ezelen voorts rijden ende hoe ende in wat manieren sult ghi horen.

Hier na soe volghet hoe ende in wat manieren wij peregrinen betreden hebben dat heilighe lant van beloften.

Als wij nv desen sonnendach te lande varen soude Soe musten wij onsen crancken broeder willem cornelisz. bol van haerlem te schepe laten, alsoe hem die doot op die lippen stont ende en muchtens niet verroeren, twellick ons leet was. nyemant en mucht hem helpen ende om gheen ghelt en woudaer yemant bij blijven want een yghelick was begheerlicken voort, want alsdan soude den enen vleyscheliken broeder wel den ander verlaten. het ontbermde mij, alsoe hij van mijnen huyse of gecomen was tot in dese haven van Jaffa toe ende schieden alsoe van hem ende bevalen hem twe ofte drie bootsghesellen, alsoe dat hij starff tien daghen daer nae dat wij van hem schieden, ende hebben hem begraven die bootsghesellen als sij ons seyde an die noortsijde van Jaffa op die stranghe. Nota Noch soe hadden wij een crancke vrouwe maria van rijsel genaemt die oock boven maten cranck was, mer hoer man en wildese niet verlaten mer brachtse in een math ghebonden te lande Ende soe drae sij in die kellenaer was soe starff sij in teghenswoordicheit van haer man ende werden oock op stranghe beghraven. Nota Ghi sult weten als dat Jaffa nv tertijt is een vervallen plaetse mer plach hyer voortijts te wesen een starcke stat Jope genoomt off Japha, van Japhet die sone noe, die dese selfde stadt eerst beghonnen heeft te maken ende na sijnen name alsoe genoomt Ende was die .viij. stadt onder die steden die gemaeckt waren teghens dat diluvium, dat gheweest is bij tijden van noe Vant welck men noch huydens daghes syet grote ijseren kethenen ende ringhen hanghende wt die stenen gheberchten daer die schepen aen ghevesticht waren Mer thans en staeter niet een huus anders dan twe vierkante thoornen ende die sijn boven plomp ende die een an die rechterhant int Ancomen, is groter dan die ander an die lufterhant ende daer wonen somencken luyden op om dese selfde thoornen te waken Ende overmits vreese van die arabianen, soe sijn wij op onse ezele ghereden na rama ende passeerden doer een effen lant Ende int opriden an die lufterhant stont in een valey voel dick ryets en wyesch Ende een weynich voorts rijdende an die selfde hant stonden veel olijven bomen en vieschen ende oeck vijghen bomen ende ander bomen, ende aldaer laghen veel arabianen en schreuden ende huylden seer leliken omdat sij niet bij ons comen en muchten. Nota. Een weynich voorts leyt een cleyn stedekijn leo genoemt ende leit een mijl van Japha, ende den tempel die leyt buyten die stadt, als alle die tempelen doen van die turcken ende van alle haer steden Ende gheen kersten soe cloeck die over haer sepultueren soude durven ghaen Soe lyff hij sijn lijff heeft Ende in dient die turcken vernamen, hij waer live loos. Item Wij reden tusschen den tempel ende dat stedekijn doer ende lieten den tempel op die rechterhant legghen Ende een weynich voorts op die lufterhant staet een fonteyn Ende reden altijts haesteliken voort tot rama, daer wij quamen des merghens nae dat die zonne een uer omtrent op gheweest hadde ende was den .vij. dach van augusto ende werden ghebrocht in dat hospitael het wellick den ouden hertooch philips bij sijnen tijden heeft laten timmeren hyer voermaels, tot behoof vanden pellegrums Ende heeft oock een schoen regiement gheweest alsmen huyden te daeghe noch mercken mach. Item Als ghij eerst in rama coomt, soe passeert ghij voer bij enen groten thoorne mit veel sepultueren der turcken ende is gheleghen an die rechterhant. Item An die lufterhant beneden in een valey leyt en vervallen stedekijn liddia genoomt ende is die plaetse daer sinte Jorijs onthalst is gheweest Ende rama is van leo een mile, summa twee milen van Japha Ende tot rama bleven wij dien helen dach ende nacht ende ons werde ghenooch vytaelgie ghebracht aldaer te coop, mer ghene wijn en consten wij crijghen om ghelt. Nota. Die selfde wijn die wij voer ons in onse phleschen wt den schepe voer ons ghebracht hadden om die te ghebruyken in der noot, die was ons al fortseliken benomen ende wt ghedroncken tusschen Japha ende rama vanden turcken, die wij selver grotelike van doen hadden inden wech. Item Des anderen daghes des merghens omtrent .vij. uren, soe musten wij weder om op sitten ende rijden voorts na iherusalem niet teghens staende al wasset teghens onse wille Alsoe wij doert heetste vanden daghe soude moeten rijden Twellick alsoe wesen muste want den oppersten capiteyn vanden turck sulcks onse patroon ontboot als dat wij voorts rijden musten Twellick ons niet wel en bequam. Item Dese capiteyn die lach recht buyten die stadt van rama mit drie heren volcks, al mit tenthen ende pavelyonen ontslaghen wel tot .xij. dusent man toe ende hadden wel bij haer tot .iij. dusent camelen toe twellick alte lelijke beesten sijn om syen Ende hadden oeck wel bij haer tot .v. dusent Janetten toe Ende doer dese heren passeerden wij Mer sij hyelden ons langhe staende, niet te min sij en misdeden ons niet Alsoe onse patroon daechs hyer te voren bij haer gheweest hadde ende vast gheley van hoer vercreghen hadde Mer op dat sij ons niet misdoen en souden ende soe veel te veylygher voorts rijden muchte Soe ghaf ons dese capyteyn nyuwe leytsluyde mede te paerde ende te vuet. ende reden dese grote hette vorts doer schoen pleyn effe lant ende daer stont bij den weghe veel venkoel zaets Ende in deser manieren quamen wij desen noene bij een groot casteel staende op enen hoghen berch daer veel volcks op woent Ende dit casteel hyet latro en is die plaetse daer Judas machabeus op gheboren is gheweest. als ghij dit casteel genaeckt soe coomt ghij bij veel olijf ende vijghen bomen, aldaer die pellegrums ghemeenlick te rusten plaghen, mer wij musten voerbij tot angheen sijde vanden berch ende aldaer stont een schoen fonteyn. daer sloghen die turcken hoer tenthen neder voer die hette der sonnen, daer sij onder rusten Mer wij en hadden mer eenen bome, niet groot, voer ons allen onder te rusten voer die hette der sonnen ende en stonter oock niet meer. Item Daer waren sommighe van onsen broederen alsoe cranck dat wij niet en wisten wij en soudender een deels ghelaten hebben. ende oock sonder twijfel ghelaten souden hebben en hadde wij op dese plaetse niet gherust, want die sommighe die waren al wt haer verstant. Nota. Overmits haer luyder sieckten Soe bleven wij oock aldaer dien Avont tot inder nacht toe. Item Ghi sult weten dat dit casteel latro .ij. milen leyt van rama. Item Een weynich van dit Casteel nae rama, leyt een vervallen plaetse genoomt modin, twellick plach te sijn een stat daer die machabeen plaghen te wonen. Nota. Omtrent middernacht saten wij wederom op ende reden na iherusalem ende is alten quaden wech, seer perikeloos, hooch ende scherpe berghen ende nauwe weghen, alsoe dat wij dickwil niet meer dan een after malkanderen en muchten rijden ende en was oeck den ghemenen wech der peregrijnen niet alsoe sij plaghen te rijden, meer rijden altoes doer liddo ende en is soe quaet niet als desen voerscreven wech Ende int voorts rijden quamen wij inder nacht bij een vervallen casteel ende plach te wonen yeremias die propheet ende aldaer staet een fonteyn ende sijn twe milen van latro. Item Wij reden voorts ende saghen die gheberchten van Judeen, twellick ons ghewesen wert Ende duen quamen wij an enen berch. beneden den berch soe staet een vervallen huysinghe ende plach een groot regement te sijn ende oock een schoon ghevaert alsmen syen mach ende boven op desen berch staet enen anderen berch mit eenre huysinghe, casteelsghewijs. daer quam of stijghen een turrick te paerde mit enen myther op sijn hooft, seer vreemt, ende hadde een gruwelike wapen in sijn hant, ghelijcke lucifers peeckstock inden ommeghanck op die helle, al mit seer scherpe ijseren tacken opden cloot vander wapene ende was gruwelicken om syen Ende setten hem selven teghens ons onder onse trosluyden ende wilde van elke pellegrum enen ducaet hebben of anders wij muchten wederom rijden oft sij wilden onse patroon slaen Alsoe dat wt desen onse patroon accordeerden, mits dat hij ghaf voer ons allen .viij. ducaten Ende in deser manieren soe passeerden wij voorts ende quamen op enen seer hoghen berghe, wellick wonderlick was om an te syen Ende als wij daer op waren, soe werden ons ghewesen an die lufterhant mons effraim daer samuel die propheet was beghraven Ende reden voorts tot dat ons ghewesen werde die heilighe stat van iherusalem Item Comende voor an die stadt van iherusalem, daer staet die plaetse daer dat pallaes van Coninck davidt plach te staen ende is beneden den berch daer wij over rijden int incomen vander stadt ende hyet mons morea. Nota. Als ghij eerst in tstat coomt soe passeert ghij alte schonen heerliken casteel voerbij, twellick die roomeynen voortijts ghesticht ende ghemaeckt hebben. Item In deser manieren ghenaeckten wij die poorten van die alre heilichste stadt van iherusalem wyens heilige poorten wij mit onsen oghen anschouden. Soe langhe begheert, Soe menighe perikele des doots om gheleden, Onse wille nv volbracht was ofte stont op guede mathen.

Hoe ende in wat manieren wij peregrijnen reden doer die heilighe stadt van Iherusalem totten heiligen berch van syon toe aldaer wij onse eerste maeltijt athen in cenaculo domini.

Inder heiligher stadt van iherusalem staen veel heilighe steden, diemen al in enen dach elcks bijsonder niet versoken en mach Onderwelken nochtans den tempel des heiliglien graefs die overste ende eerwaerdichste of is boven alle die ander Ende reden dese sinte laurens avont, den neghensten dach van augustus doer iherusalem ende quamen opten berch van syon omtrent seven vren voer middaech, ghinghen wij voert cloester der minrebroederen van onse ezelen ende sijn van Japha .viij. grote duytsche milen tot iherusalem. Item Onse vrouwen mit die kinder werden terstont int sustere cloester ghebracht, alsoe dat sij voer dese eerste reyse niet mit ons en waren int minrebroeder cloester Ende wij ghinghen van stonden an int minrebroeder cloester, al daer voer ons van stonden an een misse werde ghelesen die wij mit groter devotien hoorden ende als dese misse wt was, was bij den selven outaer in cenaculo domini een tafel ghedeckt ende deden aldaer ons middach mael ende als wij guet scyer gemaeckt hadden Soe werden ons elcks gegeven een cleet van tapesserie ende een oorkussen van leer daer wij op souden slapen, die welke daer toe gheordoneert sijn voer die pellegrums. ende wij werden ghebracht in die patriarch van iherusalems huus twellick was ons logijs welke huus gevluchten staet dicht an den tempel van Calvarien Alsoe dat wij doer een veynster muchten syen Soe dick alsset ons ghelyefden, dat heilige graft Ende muchten oock tot allen tijden climmen boven op den berch van Calvarien, also dicke alsset ons gheliefden, aldaer wij oversyen muchten ghans iherusalem ende muchten onse devotie pleghen bij daghe ende bij nachte Ende rusten desen nacht opter aerden, herdt ende wel op die deken, ende dat leren kussen onder onse (hoofden) Ende waren oock seer muede. Item Ic hebbe gheseyt, als datmen alle die heilighe plaetsen niet al in enen dach mach versoken binnen ende buyten die stadt van iherusalem, mer mitter tijt alle daghe wat, nae dattet godt gheeft, ende alsoe sal ic oock onse processien bescriven van daghe tot daghe, alsoe wij die heilighe plaetsen versocht hebben, die een voer, die anderen dach na, alsoe ghi int vervolch hoeren sult Ende ghi sult weten voer een seker reghel, dat wij int ghemeyn alle processien beghinnen opten berch van syon ende aldaer wederom eynden.

Hoe ende in wat manieren wij peregrijnen ghehouden hebben onse eerste processie, draghende in onsen handen yghelick een waslicht.

Ten eersten soe sult ghi weten, naedemael wij onse nachtrust hadden ghenomen ints patriarchs huus ende gheworden was schoen dach den .x dach in augusto, ende was sinte louweris dach, ghinghen wij ghesamender hant wt des patriarchs huus totten berch van syon int minrebroeder cloester, aldaer voer ons ghesonghen wert een schoene heerlike singhende misse ende onder dese misse wert ons ghedaen een kurte collatie, van patientie die wij hebben musten int versoken der heiligher plaetsen, overmidts dat gheen dat ons anghedaen soude worden van die heydenen, overmidts menigherley bespottinghe. Item Vermaenden ons die predicant tot devotien, die wij nv bijsonder schuldich waren te maken tot dancke ende tot love der heiligher drievoudicheit ende deser gheliken veel Ende als dese singhende misse wt was Soe namen wij allegader elcks een barnende karse van was in onsen handen ende hielden onse eerste processie in manieren na ghescreven. Nota. Een schoen silveren verghulden cruus worden voer ons ghedraghen ende vollichden daer alleghader after an Ende quamen aldereerst onder die kercke van die minrebroeders ende daer boven is die plaetse daer onsen heer ihesus ghebenedijt ath sijn laetste avont mael ende daer is oflaet van allen sonden. ✠ Item Inden anderen hooke der kerricken is die plaetse daer onsen heer ihesus ghebenedijt sijn discipulen hoer vueten wyesch ende aldaer is oflaet van. ✠ Item Van hyer voorts buyten gegaen ende ons werde ghewesen die plaetse daer onsen heer opten heiligen pinxter dach sant sijn jongheren den heilighen gheest ende daer is oflaet. ✠ Item Ghi sult weten dat dese drie heilighe plaetsen voerschreven al boven sijn verburghen inder kercken der minrebroederen mer op dit pas en muchten wij daer niet in want den turck die kerck die minrebroederen ontnomen hadde om ghaven vanden joden, die hoer coningen van ysrahel daer legghen beghraven. mer die broeders hoopten dese kercke kurts weder te crighen alsoe den turck hem des belooft hadde duen wij daer waren. Item Inden hoock vant pant der bruederen staet een cleyn cappellekijn aldaer onsen heer openbaerde sijn discipulen ende nae sinte thomas duen hij seyde steeckt v hant in mijn sijde thomas ende en wilt niet wesen ongheloevich mer ghelovich. ende daer is oflaet. ✠ Item Van hyer ghinghen wij voorts al buyten dat cloester daer staen twee ofte drie stenen ende is die plaetse daer die apostolen koren, doer in gheven des heiligen geest sinte mathijs tot een apostel in die plaetse daer Judas wt ghevallen was, ende aldaer is oflaet. ◯ Item Een weynich voorts is een plaetse ronts omme beleghen mit stenen ende is viercant ende is die plaetse daer die moeder goods starf ende daer staen midtsen in, twee ofte drie grote stenen van der cappelle die daer plach te staan ende aldaer is aflaet ✠ Item Daer bij staet een steen ghemetst in die muyer ende daer plach te staen een schone cappelle ende aldaer plach sinte Johan evangelist misse te duen voer maria die mueder goods ende aldaer is oflaet. ✠ Item Van hyer ghinghen wij voorts in Cayphas huus ende is een schone cappelle Ende die steen vant hoghe outaer is die selfde steen den welke wij lesen dat vanden engel vanden graffe ons heren gheleyt was. Item Daer werden oeck ghewesen Ende wasser in een naw duyster ghat staende neffens den hoghen outaer an die lechter sijde ende is die plaetse daer die Joden ihesum in sloten ter tijt toe dat die overste der Joden den raet ghehouden hadden wat sij mit ihesum woude duen. Ende leet onsen heer ihesus ghebenedijt in dit nauwe ghat al die nacht alsoe veel vyleynicheits alsoe datmen des niet wel lichteliken en soude moghen bescriven ende dese stede is genoemt die karcker ons heren Ende hoe wel dit inden evangelium niet wtghesproken ghevonden en wert, Want niet alle die dinghen die christo gheschieden bescreven sijn, Nochtans om dat openbaerlick dese heilige stede huydens daghes noch daer is ende die ghetuyghenissen die daer of bewijst werden en sal niemant hem laten duncken dattet vreemt ofte loghentael is. Item Om die eerwaerdicheit der passien Christi Soe trecken wij peregrijnen onse schuenen wt ende betreden bloets vuets dese plaetse genoemt sinte salvatoers daer hyer voertijts ghestaen heeft dat grote hoockhuus cayphe in welke onsen heer ihesus bespot wert ende sijn ghebenedide aensicht bedeckt. In sijnen heilighen hals gheslaghen wert ende alle die nacht swaerliken ghepijnt wert. Nota. In die plaetse recht voer die cappelle staet een cleyn boomkijn mit steenen omme beleghen ende is die plaetse daer petrus vanden heer sijnen meester an worden ghesyen ende den haen crayde ende petrus schreyde seer bitterliken. hier is oflaet. ◯◯ Item Wt dese selfde plaetse ofte hoff staet een straet neffens Cayphas huus ter rechterhant staet een steen inden hooke in welke stede maria stont als petrus alre bitterlickste schreyende wt quam wt die zale des princes der priesteren Waer om hij van screyen, marie die gloriose maghet vraghende na haren sone, niet antwoorden en muchte. Daer heeft oock die ghebenedide maghet maria, die begheerlick was te weten van haren sone, verwachte tot smerghens toe waneer sij ihesum ghebonden wt leyden tot pylatum den rechter, daer die alre bedroefste moeder haren lieven soon navollechde. Item Van daen quamen wij ter plaetsen daer ihesus ghebenedijt sijn discipulen sant ende gheboet hoer dat sij souden ghaen preken doer die vier hoken vander werlt dat evangelium alle creatueren. Item Bij dese plaetse daer staet dat susteren cloester ende is licht alsoe verde vant minrebroeder cloester alsmen mit enen appel werpen soude Ende in dit cloester waren onse vrouwen ende kinderen in bewaert Ende vysenteerden alle die heilighe plaetsen mit ons, als wij beghonsten quamen sij wt dat cloester ende als die processie ten eynde was, wederom int convent. Item Recht neffens die poorte van dit susteren clooster staet die stede daer die eerste martelaer sinte steven Sinte ghamaliel die leraer des apostels sinte pauwels ende Abibas sijn soon ende Nycodemus anderwerfs beghraven waren. Item Voorts ghaende after dese voerscreven verboden cappelle is die plaetse daer dat paeslam ghebraden ofte ghecookt wert. ende daer wert oock dat water ghewermt daer ihesus ghebenedijt sijnen discipulen haer vueten mede wyesch. Item Hyer bij wert oock ghewesen die plaetse daer davidt penitencie doende voerden dootslach urie. denwelken hij gheboden hadde voer in die strijdt gheset te werden, die .vij. psalmen die wij die psalmen van penitencien heeten ghemaeckt heeft Sonder twijfel doer ingheven des heiligen geests. Nota. Neffens tcloester legghen twee stenen opten enen plach onsen heer ihesus ghebenedijt te sitten preken dat vollick ende opten anderen steen so plach die moeder Jesu maria gebenedijt op te sitten hoeren haer lieve kint preken. Item Vlus hyer bij staet een pylaer besijden ander kercken ende aldaer soe plach die moeder goods te rusten waneer sij die heilighe plaetsen versocht hadde ende in dese pylaer is alte wonderlike virtuyt van costeliken roocke, het wellick eerst cortelanck bevonden is. Want daer is een cleyn ghaetkijn in dese selfde pylaer daer alte wonderliken sueten roocke wt ghaet Ende soe wat ghij daer in steeckt ruyket zeer zuet, als ic selver bevonden hebbe Ende hyer mede soe was onse eerste processie volbrocht. Een yghelick na sijn logys, die vrouwen int hoer ende wij int ons ende als die middach over was Soe ghinghen wij weder om opten berch van Syon, aldaer ons een sermoen ghedaen worden inden reventer, Welken reventer ende cenaculum domini was al schoen vercyert ende was, als ic meyne ofte wane om onsen toecoomste, suverliker dan sij plach toebereyt ende vercyert mit costeliken tapeten ghehanghen an die wanden ende mit ander cyerheyden, die welke hier voermaels hertooch philps van burgoentgien te samen mit jaerlicxe bijstant van dusent ducaten, doe hij leefden, wt devotie tot dese stede ghegheven heeft, tot nootrufticheyt der broederen die daer god dienende sijn Ende dat selfde oeck sijn (soon) karolus Ende daernae Maximianus ende nv onsen victoriosen keyser kaerolus dat exempel sijnre voervaderen na volghet.

Hoe ende in wat manieren wij ghehouden hebben onse anderde processie beghinnende opten heilighen berrich van syon in manieren als voer verclaert staet.

Als nv dit sermoen ten eynde was Soe hebben wij ghehouden onse anderde processie In deser manieren. Item Ten eersten soe sijn wij desen heilighen berch van syon neder gheclommen Voer bij dat grote hoeckhuys van cayphas twellick wij lyeten legghen op die slinckerhant Ende ghinghen voorts na die poorten van iherusalem Ende eer wij die poorten ghenaeckten Soe is ons ghewesen die plaetsen beteykent mit drie grote stenen daer die apostelen rusten mit (dat) dode lichaem van maria als sijt ten grave wilde brenghen Soe isset gheboert datter een wonderlike suete sanck doer ghans iherusalem clanck, twellick gheen wonder en was Want dat ghehele hemelsche heer daer teghenswoerdich was op marien goods moeders ghebenedijt exequien Ende die schone palme drooch sint Jan voer die bare Ende die pharizeen verstouten den enen den anderen ende lyepen als verwoede honden tot deser plaetsen om die apostelen doot te slaen ende dat lichaem te bederven Ende quamen alsoe mit horen wapenen Ende een van die prince der priesteren sprack mit enen toornighen moede Segghende syet hoe grote glorie ontfaet nv die mans tabernakel die ons ende onse gheslachten soe seer verstoort heeft Laet ons dit lichaem die die verrader drooch verbarnen, ende mede soe sloech hij sijn onwaerdighe handen an die baere ende meende sijn bose opset te volbrenghen Ende terstont soe sijn sijn handen blijven hanghen verdurret an die bare ende maeckte een grote pijne, van gheluyt slaende Ende hadde groot leetwesen van sijn quaet opset ende kreet seer deerliken sinte pieter achter an Dat wt desen sinte pieter Seyde Ist datstu gheloven wilste in onsen heer ihesum christum ende in mariam die hem drooch Soe waene ic ende gheloeve dattu te hant sulste werden ghenesen Hij antwoorde ende seyde Ic gheloeve dat die heer ihesus is die warachtighe goods sone Ende dat dit sijn heilige moeder is Ende terstont soe creegh hij sijn handen van die bare an sijnen armen Mer hij hyelter grote smarte van Ende sinte pieter sprack Cusschet dese bare ende segghet Ic gheloeve in gode ihesum christum die dese vrouwe droech ende dat sij na die dracht maghet bleven is, twellick hij dede ende wert terstont ghesont Ende sinte pieter seyde voorts Neemt die palm van iohannes onse broeders hant ende lecht se op dijn blinde volck, soe wie gheloeven wil die sal worde syende ende die niet gheloeven en wil die en sal nymmermeer werden syende. Ende In deser manieren soe brachten sij dat heilige lichaem van maria ten grave in dat dal van josephat. Item Van dese plaetse sijn wij voorts neder gheclommen ende gecomen in die poorten van iherusalem, van welken inghanc der poorten ons allen verwonderden Ende quamen in een strate, reliken lanck ende overdeckt, want alle die principael straten van iherusalem sijn al meest overwulft van dat een huus tottet ander, alsoe dat ghij daer tot veel plaetsen onder ghaet, ende is boven v hooft al overdeckt ende ons lyepen veel turcken, jonck ende oudt, after an alsoe dat wij nauwelicken die straten en muchten ghebruyken Ende int eynde van dese overdeckte strate clommen wij op, elf witte marmoer trappen tot porta speciosa toe. Doer welke poerte men ascendeert salomons tempel. Ende is die plaetse daer die krepele arme mensche sat ende was begherende een aelmisse te ontfanghen van sinte Johan ende sinte pieter Ende sinte pieter sprac Goudt nochte silver en is mit mijn ende dat ic hebbe dat gheef ic v, Ic segghe v datte, stant op ende wandelt henen ende die krepel dede alsoe. Nota. Doer dese poorte syetmen die schonen heerliken tempel van salomon ende is seer proper om syen ende wij en musten over die bovenste trap niet ghaen, want ons die guardiaen seyde, in dien yemant waer ghaende doer dese porta speciosa, soude sijn lijff qwyt wesen ofte soude moeten versaken sijn gheloof ende die turcken stonden om ons mit groten hopen ende merckten seer scharpeliken wat wij ten handen toghen, ende wij doer saghen dese ghenoeghelijke plaetse soe langhe wij muchten. Item In desen tempel van salomon bernen altijts elf dusent lampen. Item In deser manieren wederomme gedescendeert die trappen ende sijn gecomen weder om tottet eynde van dese overdeckte strate ende sloghen die rechterkant op ende quamen onder een poorte welke poorte inghevluchten staet an Symon pharizeus huus. Aldaer maria magdalena dick ghelogieert was als sij van haer casteel magdalum plach te comen binnen iherusalem ende was daer dick etende middach mael, avont mael mit haren meester ihesum ende dit huus staet an die slinckerhant an die poorte. Ende ghinghen voorts doer dese poorte ofte boghe alsmen mit enen steen werpen soude. Daer staet om hooch een ouwe vervalle muyer ende is van den rijckemans huus die lazarus weygherden die cruymen van sijnder tafelen. Ende men seyt dat onsen heer godt dese muyer laet staen in een teyken van alle rijcke menschen tot een exempel, als dat sij hoer rijckdomme mede deylen souden den armen. Item Voorts ghaende quamen wij tot een schone heerlike kercke ende plach dat huus te sijn van Joachim ende Anna Ende aldaer is die moeder goods maria gheboren gheweest. Item Voorts sijn wij ghecomen ter plaetsen ghehyeten Lytostrotos ende is enen ronden boghe in alre manieren offet waer een poorte staende tuschen pylatus huus ende herodes huus ende passeerden hyer voerbij ende clommen dese straet al op, recht wt tot eenre poorte toe. niet dat dit die poorte is daer die stadt eyndt, mer dese poorte leyet v wt tot sinte stephens poorte, dat is porta starquilinia voorts tottet dall van Josephat toe. Mer wij en quamen voer dese reyse niet vorder dan tot dese eerste poorte. Mer sloghen die rechterhant op ende quamen op die piscine ende doer sach dese plaetse wel. Nota. Probatica piscina is een wonderlike vierkante plaetse, groot, wel tweemael langher dan sij breedt is ende is seer diep in te syen al op ghemetst mit groten herden steen van onderen tot boven, waer in dat water valt wt salomons tempel als het reghent, twellick seer selsen geboert ende staen somencken cleyne boomkijns ende grove ryeden in en waschen. Item Probatica piscina heeft oeck vijff poorten ofte wtghanghen alsmen noch syen mach huyden des daghes, in alre manieren als die heilige scrift daer of tuycht mer was nv bij na heel sonder water verdroocht. In welke plaetse ofte water ihesus ghebenedijt dick menich mensche ghesont heeft ghemaeckt als dat evangelium verclaert, suverlick Johannis in sijn vijfte. Capittel Ende seyt dat die engel goods tot een seker tijt neder quam in dit water ende het wert geroert ende daer werter dan een ghesont vanden syecken die daer verwachtende die beroeringhe des waters, alre eerst in dat water quam. Item Dese plaetse probatica piscina leyt seer secreteliken after pylatus huus ende is seer vreemt om syen. Hyer onse devotie ghedaen, sijn wij weder omme ghekeert ende gecomen op die rechte strate voer dese voerscreven poorte ende descendeerden voorts na pylatus huus die wech die wij gecomen waren Ende want ic veel heilige plaetsen voerbij geghaen was die ic ghesweghen hebbe ende dat om dies willen want icker wederom voerbij ghae, Soe wil ic nv mit hulpe van godt verclaren, mits vollighende onse ghesontmaker ihesum gebenedijt gheladen mit dat vervaerlike sware houte des cruces die selfde straten ende weghen van pylatus den rechters huus of totten berch van Calvarien toe, aldaer dit onnosele onbevleckte lam christus ihesus gebenedijt, ghepassijt gepijnicht ghecruust gesturven ende beghraven is gheweest om ons arme verloren menschen wille, wij die overmidts die sonden doot waren ende ghans duvels kinderen waren, twellick seer profyteliken sal sijn om horen Want ic mits desen verclaren sal dat murrich rakende die karll des bitteren lijdens christi ihesu ghebenedijt.

Nv beghin ic die passie christi ihesu gebenedijt die selfde straten cromten ende rechten alsoe hij sijn sware cruus ghedraghen heeet van pylatus huus totten berch van calvarien.

In deser manieren als ic voer gescreven hebben descenderende vander piscine Sijn wij gecomen tot een cruustraet Ende an die rechterhant werden ons ghewesen een cappel daer die heydenen nv ter tijt een paerdestal of hebben ghemaeckt ende is die plaetse daer ihesus ghebenedijt in ghevanghen sath eer hij ghepresenteert wert pylato den rechter, daer nae gheghezelt is gheweest in dese plaetse, daernae wt dese karcker gheleyet wert in die vierschare Ende pylatus arbeiden seer om van ihesum ontslaghen te werden ende presenteerden dit onnosel onbevleckt lam goods den volcke Segghende. Ecce homo syet hyer een mensch gheghezelt mismaeckt bespoghen ende bespot Of pylatus hadde willen segghen Dese confuys hebbe ic ihesum an ghedaen, laetet hyer mede ghedaen sijn want ic en vinde gheen sake in ihesum daer hij doer schuldich soude wesen den doot. Item Van dese paerde stall een weynich voorts gecomen op dese cruusstraet Ende an die lufterhant staet pylatus huus twellick ghevluchten staet als ic voer gheseit hebbe anden groten ronden boghe locus litostrotos ghenoomt, twellick die plaetse is daer die Joden hoer wimpelen ende banieren wtstaken, aldaer den heer ihesus vertoent wert den volcke gheghezelt. Item Op dese plaetse om hooch, sach ic inder mueren ghemetst twee grote vierkante herde stenen, op die een stont ihesus ghebenedijt ende op die ander stont pylatus als hij sentencie ghaff over dit sachtmoedighe lam gecruust te soude werden. Nota. Pilatus huus is een groot vervallen regiement, staende beneden ghelijcke der straten ende wert bewoont van die turcken Ende is die plaetse daer Cristus ghebonden gheslaghen gheghezelt ende gecroont is geweest ende veel deser ghelike tormenten. Nota. In dit huus en werde niemant van onse peregrinen in ghelaten. Item Teghens pylatus huus over om hoogh saghen wij staen Coninck herodes huus op enen berch, alsoe hooch als een mit eenen swacken arme soude op moghen werpen ende is Casteels ghewijs ende is mit veel trappen opte climmen Ende is oeck nv ter tijt een schole der onghelovigher kinderen Tot welke huus Die Joden mit onse ghesontmaker ihesus gebenedijt doer beveel van pylato die trappen op ghetorst hebben tot dit hoghe casteel des conincks herodes. Herodes vernemende den toecoomste Christi was seer verblijt alsoe hij veel van ihesum ghehoort hadde, van sijn wonderlike teykenen ende mirakelen, alsoe dat hij dachte veel nyeus van ihesum te syen ende te horen van sijn leringhe ende van sijn teykenen ende mirakelen. Ende als nv die joden presenteerden dit sachtmoedighe lam den coninck herodes mit veel diversche loghenachtighe accusatien, sonder ophouden alle die weer doende die sij muchten om den coninck herodes te vriende te crijghen tot horen wille, want sij merckten dat pylatus altoes hoer contrarieerden om ihesum vrij ende quyt te laten, Herodes verstaende der Joden clachten, heeft den almachtigen godt voer hem ghestelt, hem ondersokende van sijn leringhe van sijn discipulen ende van sijn mirakelen, mit veel deser ghelike, ende van waen hij gheboren was, Wat subtile vraghen ende qwestien die coninck herodes voortbracht, ihesus stont als een stomme ende en sprack een woort niet Ende hoe die joden ihesum ghebenedijt handelden stieten ende stommelden Sij muchten alsoe sij wilden, ihesus dit onnosele lam en sprac efter een woort niet. Herodes verwonderden hem seer ende schout ihesum vuyl voer een dwaes voer een soth, mits oeck versmadende alle sijn gheselschap die ihesum daer ghebrocht hadden ende tot een teyken van dien Soe toech die coninck herodes dit sachtmoedighe lam ihesum ghebenedijt een with cleet an tot bespottinghe Ende van stonden an soe hebben dese verwuede honden mit ihesum ghebenedijt, alsoe bespot ende alsoe bespoghen mit desen ghecks rock, dese trappen weder om neder ghelopen ten huyse van pylato. Ende hebben niet gherust mer sonder ophouden ihesum beschuldigende voer den rechter pylato ende wilden hem van lijff ter doot hebben. Pylatus was der sake seer beducht ende socht altijts manieren die Jode te voldoen ende ihesum vrij te laten ghaen Twellic die Joden wel wisten ende werpen hem een ander clausul voor hooft Ende ryepen ghelijck mit luyder stemmen Jonck ende oudt O pylate stadthouder van weghen des keyserlike majesteits, wij willen dat ghij ihesum van nazaret Crucen. Crucen. Crucen. sult ende isset dat ghi onsen wille niet en volbrenght Soe en sult ghij des keysers vrient niet sijn, want wij sullen over v claghen ende dijn beschuldigen voer die keyserlike majesteit ende du pylate sulste verlaten werden van dijnen dyenste Aldus soe syet wat ghij duet Helpt hem doer van stonden an, wij en moghens niet langher syen Ende soe wat ghij daer an misdoet sellen wij Jw des wtdraghen Dat noch niet ghenoech en is, sijn bloet comet over over ons ende op alle onse kinderen. O ghij vermaledijde Joden, verhert versteent verduvelt, ghij ontfanckt mits dese woerden een ghruwelike vervaerlike anxtelike plaghe op dijnen halsen Wantet is noch alsoe huyden op desen dach, datter noch vant gheslacht is binnen iherusalem die, van dese crijters ende ropers van hoeren zade voorts gecomen, waneer van dese vrouwen enyghe vruchten ter werrelt brenghen Soe hebbense een deels gheronnen bloets op horen hoofden Tot een wrake ende teyken dat sij schuldich sijn int bloet ons heren Christo ihesu ghebenedijt Ende oeck mede tot een wrake van die, soe is oock dat ghehele ghansghe lant aldus desolaet ende blijvet onghackert ende onghebouwet, daer ic breder van schriven sal op sijnen tijt. Als nv pylatus merckten dat hij niet en proficeerden, mer altijts den thoorne ende den op loop meer ende meer wert Ende boven al als hij hoorden dattet sijn officie te na ghaen soude Soe vyel hij heel van die planck ende heeft ihesum den Joden te voeren ghegheven horen wille mit hem te doene Ende ghaf sentencie over dit onnosele onbevleckte lam ihesum ghebenedijt, dat men hem crucen soude Ende van stonden an toghen sij ihesum weder omme in dese voerscreven paerdestalle ter tijt ende ter wijlen toe, dat die Joden dat vervaarlijke cruce bereyden wt den ruwen. Item Ic segghe dat dat gheen mensche ter aerden en mach wt spreken die grote laste die onse gesontmaker dese tijt leet van bespottinghe van gheselinghe van croninghe Ende bijsonder was dat een grote lasteringhe voer christo ihesu gebenedijt Int opclimmen ende int ofclimmen Van Coninck herodes casteel ende weder omme tot pylatus huus Want als wij stonden tusschen dese twee huusen van herodes ende pylatus ende waren anschouwende die circunstancien den opghanck ende den neder ghanck des gheberchts Soe schijnt een sijn herte te bersten van mededoghen ende benautheit Alsoe dat ic nyemant en sach van onse peregrijnen die mit droghen oghen van hyer ghinc, ymmers die minrebroeder die inden naeme van den guardiane ons allen onderwees die circunstancien als hyer merkeliken verclaert wert, en conde ons nauwelike verclaringhe gheduen alsoe bitterlike schreyde hij Nota. Die oock mit enygher andachten dese herodes huus ende pylatus huus hoer beyder circunstancien doersicht, die weet wat strael des banghicheyts hij ghevoelt doer sijn herte schyeten. Des beveel ic allen edelen ende onedelen heren mannen ende vrouwen die dese heilige plaetsen mede mit aendachten doer syen hebben, wan(t) bijsonder is een sijn herte al hyer ontruert. Item Om nv voorts te verclaren dat bitteren lijden Christi ihesu gebenedijt Soe segghe ic als dese vertwifelde honden ende felle Joden dit vervaerlike houte des cruces bereyt hadden, half te deghen ende half tondeghen wt den ruwen, Want sij waren alsoe verwoet ende durstende na dat bloet Christi, alsoe dat sij hem soe langhe niet en konden gheleghen om dat cruus te deghen te maken Mer sijn mit groter onghenadicheit ghelopen tot dese voerscreven paerde stal ende hebben mitten heer ihesum wt dese paerde stal comen torsen, al treckende al slepende al slaende totter plaetsen daer dat vervaerlike houte des cruces bereyt lach Ende hebben onwaerdeliken dat sware hout des cruces van .xv. voeten gheleyt op die teeren schuderen Christi ihesu ghebenedijt ende is voert ghecropen mits desen swaren laste nae den berch van Calvarien. Inden eersten een weynich neder ghedaelt van pylatus huus Soe is dit sachtmoedighe lam ter aerden ghesturt mittet swaere houte des cruces als offet een osse waer gheweest. Ende die steen daer ihesus ghebenedijt desen swaren val op vyel, die wert ons ghewesen ghemetst in die sijdel muere an die sijde der straten daer coninck herodes casteel staet, en is niet veer van pylatus huus, doer die poorte loco litostroto ghenoemt. O bermhertighe godt, sytstv alre aldus vermoedest, dijnen wech en is noch niet dan beghonnen, want ghij sijt noch wel vijf hondert treden van veronicaes huus Ende veronicaes huus voorts, sijnt noch wel vierdalfhondert treden totten berch van Calvarien toe Alsoe dattet in als sijn neghenhondert treden ende omtrent twee ofte drien tneghentich treden van pylatus huus of der doren vanden heilighen tempel Calvarien toe. Item In deser manieren is onsen heer ihesus ghebenedijt mit groeter vermuetheyt op ghestaen ende themet neder ghedaelt mit desen swaren laste des cruces ende is gecomen ter plaetsen daer die moeder ihesu gebenedijt stont mitten anderen vrouwen ende sach hoer ghebenediden sone soe deerliken comen crupen als een worm, mit desen vervaerliken swaren laste des cruces, bespot, seer jammerliken bespoghen, jae alsoe deerliken beghaet alsoe dat sijn gottelike aensicht heel wt der kennisse was en gheleeck hem selven niet. Want van sijn gebenedide hooft off tot die plante sijnre vueten en was (gheen) ghesontheit Ende ten is oeck sonder twijfel gheen tonghe ter werlt die soude wt kon(n)en spreken, noch gheen herte en soude kon(n)en beghripen den rouwe die maria in haer maeghdelike hert leet als sij haeren lieven sone in dese ellendicheit sach, ymmers dat swaert des rouwen doer-sneet ghansgh dat maechdelike hert van maria ghebenedijt ende vyel in ommacht ghans van haer selven Ende daer dit gheschiet is, op dese plaetse heeft heelena die waerdighe coninginne een kerck laten maken ende is genoomt maria de pasmo, die nv heel vervallen ende verdurven is. Nochtans en mach in die selfde stede nyemant vanden heydenen tymmeren, bij mirakele van godt alsmen ghelooft, wantet dickwils beghonnen is ende altoes ghevonden wert datter gheen timmeringhe blijven en mach, ende ic besach dese plaetse wel ende wasser in ende is nv ter tijt nietste reynliken, want die turcken hoer beesten in stallen, ende staet an die lufter sijde van dese strate an die selfde sijde van pylatus huysinge niet verde. Nota. Tot dese plaetse maria de pasmo genoomt was oeck die vuerighe vrouwe veronica gecomen, mit die bedruckte maghet ende moeder ihesu maria ghebenedijt, die welke onsen heer christi ihesu ghebenedijt reyckten den doock, op dat hij sijn godtelike aensicht daer mede reynighen soude, twellick gheschyet is. Alsoe dat die guedertieren ihesus sijn ghebenedijde aensicht perfecteliken in ghedruckt heeft in manieren offet mit handen gheschildert waer, welken doock ons huyden te daghe noch vertoent wert te romen in sinte pieters kercke. Item In deser manieren is onse ghesontmaker ihesus ghebenedijt vast voorts gecropen dese langhe strate neder mit sijn sware cruus totten hoecke van eenre cruus straete toe, daer veel menschen verghadert stonden om dit spectaculum te syen, want het was marrickt dach alsoe dat alle die luyden rondts omme iherusalem wt den derpen gecomen waren binnen iherusalem om hoer huenderen eyeren etc. te vercopen. Onder al dit sachtmoedige lam ihesus gebenedijt niet meer moghende ende verlast wesende mitten houte des cruces, alsoe dat die Joden overmits hoer tobben ende thezen en muchten oeck niet meer ende werden muede, ende hebben mercke ghehadt op dese cruustraet op enen Symon Cyreneus die oeck tot dese plaetse ofte spectaculum gecomen was wt den derpe van alexandrien welke symon vanden Joden mit ghewelt ghetoghen wert wt den volcke ende muste dat cruus ons heren helpen draghen. Ende in deser manieren heeft onse gesontmaker ihesus gebenedijt een hulpe ghecreghen op dese cruustraet ende is voorts gecropen mit desen swaren laste dese slinckerhant op tot enen hoke van eenre strate twellick is enen driespronck. Hier werden ons ghewesen die plaetse daer die vrouwen stonden ende verwachten haren bloedighen meester ihesum gebenedijt ende beschreyden sijn bittere passie wt compassie ende mededoghen Ende onse ghesontmaker Christus gebenedijt rusten mitten cruce op desen driespronck Ende sprack alle vrouwen toe van iherusalem ende seyde O ghi dochteren van iherusalem en wilt niet screyen op mijn Mer schreyet over v selven ende over v kinderen Ende verhaelden mit kurten woorden die plaghen die hoer genakende waren, die welke gheschyeden souden sub Tytho et Vespasiano Alsoe dat die vrouwen noch seggen souden Salich is dien buyck die noch gheen vruchten ter werlt en hevet ghebracht ende souden noch roopen, mit die berghen ende hovelen bedecket te willen sijn, overmits groten laste die haer ende haeren kinderen over souden comen, twellick ic langher ende breder verclaren sal Als ic descendeer den heiligen berch van oliveten ende come ter plaetsen daer godt almachtich van dese miserie ende ellende vertoghen heeft mit wenenden oghen. Item Mits desen woorden ende meer anderen woorden is onse gesontmaker ihesus gebenedijt, dese rechterhant opgeclommen mit desen swaren laste een langhe strate. Mer van desen driespronck soe verde comende alsmen mit enen bal werpen soude, is dit onnosele onbevleckte lam ghepasseert mit sijn ghebenedijde cruce dat huus des heilige vrouwe helena veronica, daer ic voer of gescreven hebbe Ende is al voorts gecropen van dese vervallen huysinghe een groot reeck tot een overdeckte ende overwulfde strate, nv ter tijt slaende die rechter hant op totten berch van calvarien toe. Item This alsoe dattet huus van die heilige vrouwe Veronica niet verde ghestaen en heeft van die poorte van iherusalem daer ihesus doer croop na den heiligen berch van Calvarien toe, twellick merkelike ghenoech blijckt. Item In deser manieren is onsen heer ihesus gebenedijt mitter tijt vast voort gecropen mit groten pijne ende swaren laste dese voerscreven straten op ende neder na dat sij verheven leggen ende is ten laetsten gecomen ter plaetsen daer ihesus gebenedijt enen swaren val vyel, welke stede gheteykent is mit enen steen omtrent tien treden van die doere des tempels van Calvarien Ende hyer bij was ons noch een ander steen gewesen bij die muyre, welke noch merkelijke teykenen heeft des bloets ons heren ihesu christi Ende die dit leest macht ter herten nemen ende overdencken wat onsen heer voer onse alre sonden gheleden heeft. Want ic nv gedeclareert hebbe, die rechte strate die wij peregrijnen ghewandelt hebben, alsoe godt almachtich sijn gebenedide cruce gedraghen heeft van pylatus des rechters huus of totten heiligen bergh van Calvarien toe. Item Daer onsen heer ihesus voer den berch van calvarien neder vyel mit sijn gebenedide cruce, daer vyelen wij oock neder op onse knyen ende deden onse devotie ende alsoet avont gheworden was ende oeck allegader wel vermuet waren Soe was onse anderde processie hyer mede ten eynde dese sinte laurens dach. Die minrebroeders ghinghen mit onse vrouwen na hoer logys toe ende wij na dat patriarchs huus toe twellick daer dicht anden tempel des heiligen graves gevluchten staet ende athen ende droncken desen avont dat ons godt verlyenden ende rusten voorts desen nacht hardt ende wel opter aerden. In deser manieren desen dach ende nacht over ghebracht tot des anderen daghes toe, ende was frijdach, Soe sijn wij des merghens ghelijck opghestaen ende gegaen opten heiligen bergh van syon Aldaer wij misse hoorden.

Hier beghint onse derde processie beghinnende vanden berch van syon voorts totten acker des bloets. ager acheldemach.

Als nv dese misse wt was soe hyelden wij onse derde processie desen .xj. dach van augusto, ende was frijdach, In manieren na ghescreven enen swaren lastighen wech, berch op ende berch neder Alsoe dat mijn dese muyelickheit des wech niet mogheliken en is om wt te scriven ende procedeerden al after dat comvent der minrebroederen henen ende was seer steyl ende pijnliken om neder te climmen, want den berch van syon seer hooch is van dese sijde te syen Ende clommen altehants wederom op enen anderen alte seer hoghen berghe ende het was dese tijt seer heet weer Ende sijn gecomen inden eersten Totten acker acheldemach dat is tot den acker des bloets die vercoft was om die .xxx. penningen van silveren om welke christus vercoft ende ghelevert wert Tot een stede in welke die peregrijnen begraven soude werden. Nota. Drie van desen silveren penninghen sijn soe guet als een ducaet de sicco. Nota. Dese voergenoemden acker sach ic haer circunstantien wel doer ende is mit vier mueren ombesloten, viercant, boven mit een verwulft overdeckt, omtrent .iiij. roeden lanck ende .iiij. roeden breet Mit .vij. ghaten van boven onderscheiden, doer welke ghaten die doden lichamen der kerstenen daer in gheworpen werden Ende die heilige vrouwe ende Coninginne helena heeft desen acker aldus laten besluyten. Item Een weynich voorts nederwaerts geclommen van desen acker, sijn wij gecomen in veel ghaten, veel holen ofte speluncken daer hem die heilige apostelen in berchden mit meer ander heiligen, overmits vrese der Joden als onsen heer ihesus ghebenedijt ghevanghen wert, want dat hoofkijn ende den berch van olyveten staen recht teghens dese speluncke over. Item Van hyer soe clommen wij voorts neder van desen berch ende quamen weder om after anden berch van syon, ende aldaer leyt dat dall van syloes, mer quamen alre eerst onder enen groten linden boome, twellick die plaetse is aldaer die propheet ysayas mit een houten zaghe overmidtsen ontwee ghesaeght is gheweest doer beveel des conincks sedechie. Item Hyer bij is oeck ene wermoes hoff vol ghaten ende holen, daer oock veel heiligen hoer selven in verburghen hadden tempore passionis. Item Voorts soe sloghen wij die lufterhant op na den berch toe nederdalende staet natatoria syloes ende is alte lusteliken om te syen Tot welke christus den blint geboren (genas), doe hij slick makede van spekel ende sijn oghen daer mede bezmeert hadde gheseyt heeft ghaet ende waschet v in dat badt syloe, die gheghaen heeft ende syende weder om gecomen is, welke historie oppet lanckste vertoghen wert Johannis ca. (IX.)

Item In dit badt syloes, tot een ghehoeghenisse soe wyeschen wij peregrinen allegader onse vueten in dit lopende waterkijn ende oock mede onse oghen. Item Alle dese conduyten ende wateren comen wt den tempel van salomon ende wt die piscijn. Want dit badt syloes gheleghen is an die rechter hant van iherusalem alsoe die scriftuyer luyet ende alsoemen singhet in dat hoochtijt van paesschen Vidi aquam egredientem de templo de latere dextro alleluya. Item Van dit badt syloes sloghen wij die lufterhant op ende quamen tot een fonteyn daer wij toe clommen, seer diep inder aerden ende springhet wt een steenroodtse ende is al overwulft. ghij climpt wel .xl. trappen diep in der aerden eer ghij daer bij coomt ende wij droncken wt dese fonteyn ter eeren marie goods moeder gebenedijt want sij dick daer wt gedroncken heeft ende die luyerkijns haers lyefs kints ihesum gebenedijt dicke in gewasschen heeft. dits alten costeliken zueten kuelen waterkijn. Item Van dese fonteyne soe clommen wij voorts op wt dit dall op enen hoghen berghe, seer muyeliken ende lasteliken om op te climmen ende als wij oppet hoochste waren Soe waren wij op die cinghel des alre heilichste stadts van iherusalem Item Als doen soe werden ons ghewesen een casteel staende op enen seer hoghen berghe, aldaer machumets suster begraven lecht. Item Het is oeck die plaetse daer Salomon die wijse coninck, veel vrouwen op plach te hebben besloten, daer mede hij plach te bueleren. Item In deser manieren vast voorts geprocedeert ende gecomen recht after anden tempel der glorioser maghet marie gebenedijt aldaer sij gepresenteert is geweest als sij .xij. jaren oudt was ende ghaff aldaer haer selven over te leven in reynicheyt, mer die trappen sijn wech genomen ende die doere is al toe ghemetst. dese teykenen syet ghij daer noch Ende dit is een schone huysinghe, mer wij en muchten daer niet in alsoe den turck desen tempel oock in hadde. Item In desen tempel van maria goods moeder ghebenedijt sijn noch huyden te daghe jonferen in besloten, die in reynicheyt leven, ende die sulcks begheren te doene die werden aldaer in ontfanghen. Item In desen tempel barnen nacht ende dach lampen in .xj. duysent, ter (eeren) dat die rechtvaerdighen symeon nam dat suete kindekijn ihesum in sijnen armen Ende sprack Nunc dimittis servum tuum domine secundum verbum tuum in pace Quia viderunt oculi mei salutare tuum Quod parasti ante faciem omnium populorum. Lumen ad revelationem gentium et gloriam plebis tue ysrahel. Nota Wonderlike teykenen sijn in desen tempel gheschyet want dien ouden heiligen vader symeon profeteerden ende sprack tot die moeder ihesu gebenedijt ende seyde Et tuam ipsius animam pertransibit gladius Item In desen tempel vant die moeder goods marie gebenedijt haer lieve kint ihesum disputerende onder den doctoren Waer dat wel te recht desen tempel gheheten wert, den tempel der maghet marie gebenedijt, twellick geschyet is als iherusalem die heilige stat onder die heerschappie der kerstenen was. Item Hyer an desen tempel staet gevoecht een groot eynde muyers van seer groten onsicheliken stenen, alsoe dick ende alsoe starck dattet niet well mogheliken en is om te gheloeven Item Als wij nv onse devotie gedaen hadden voer desen heilighen tempel, alsoe wij aldaer niet in en muchten Soe ghinghen wij voorts ende quamen tot een steenroodtse ofte speluncke, aldaer hem petrus in berchden als hij mit groter banghicheyt wt Cayphas huus lyep, nademael hij sijnen heer sijnen meester gheloghent hadde. Item Die bedruckte moeder ihesu stont voer cayphas huus ende hoopten van pieteren te hoeren, hoet mit haer lieve kint ghestelt was, mer wat die bedruckte moeder petro veel vraechden, en konde van hem gheen woorden crijghen, want die woerden sijns meesters ende dat crayen vanden hane lach hem soe banghe op sijn hert, alsoe dat hij die moeder goods gheen antwoort ghegheven en konde, mer lyep sonder vertreck tot dese voerscreven speluncke aldaer hij sijn sonden mit bitteren tranen beschreyde. Item Voorts van dese speluncke opgeclommen na dat convent des berchs van syon ende sloghen een weynich die rechterhant omme ende quamen tot Annas des bischops huus daer nv ter tijt staet een kercke totten heilighen engelen genoomt. dese plaetse is bemuert ende reliken groot. Nota, Hier staet in dese plaetse enen ouden olijfenboom, welke boome noch jaerlicks draech(t) vruchten, want ickse daer van selver plockten. ende is noch den selfden olijfboome daer die felle joden ihesum gebenedijt an bonden, hem vloeghelende mit koorden seer wredeliken, opdat hij hoer ymmers niet ontlopen en soude ende dier wijlen dat sij ihesum aldus gebonden hyelden Soe dede Annas bij hem comen, die scriven ende pharizeen ende andere scriftgheleerden ende hyelden raet hoe ende in wat manieren sij ihesum souden moghen brenghen van lijff ten doot Ende accordeerden buefteliken valschelike ende verradeliken als buven schallicken vertwijfelde verraders ende ketters alst waren Ende int eynde als sij hoer banden vast hadden Soe lyet hij van den schakers dit onnosele lam vanden olijven bome ontbinden ende voer hem brenghen in dese vermaledide valsche consistorie Ende Annas beghonste ihesum te vraghen veel questien van sijn leringhe van sijn mirakele ende van sijn discipulen, alsoe dat ihesus ghebenedijt Annas sijn stick in sijn hant ghaf op alle sijn questien, twellick niet vreemt en was Want Annas woude doertreden die verholentheit goods Ende want sij alleghader saghen, dat sij mit reden gestopt waren, soe worden sij alle gader verwoet als rasende honden, alsoe dat onsen heer ihesus gebenedijt seer wredeliken getracteert wert dese tijt Ende bijsonder ontfinck ihesus gebenedijt enen slach op sijn gebenedide aensicht van een des bischops dienders ende daer dit gheschyet is staet dat hoghe outaer der kercken voerschreven. Item Sonder twijfel, die dese circunstancie wel doer sicht, vant hoofkijn of over die torrente van cedron ende voorts berrich op ende dal neder tot Annas des bischops huus toe, certeyn een kersten mensche moet daer doer beweeghen. Des beveel ic die desen wech mit verstant betreden heeft. Item Van Annas huus voorts gegaen ende gecomen tot een schone kercke ende is die plaetse daer sinte Jacop die minre onthooft is geweest, ende als wij onse devotie hyer hadden gedaen, soe sijn wij voorts gegaen nae onse logys ende maeckten guet tscyer vant selfde ons god verleenden Ende visenteerden voorts desen dach sommighe heilige plaetsen Ende des anderen daghes, alst dach geworden was, soe sijn wij weder omme gegaen op den heiligen berch van syon aldaer wij misse hoerden. ende was den .xij. dach van Augusto.

Als nv soe wil ic ons voorts verclaren hoe ende in wat manieren wij peregrijnen ghehouden hebben onse vierde processie rijdende vanden berch van syon of tot bethanea ende voorts na bethphagie ende den heiligen berch van olyveten toe.

Als die misse wt was, soe beghonste wij onse vierde processie ende reden na bethanien toe vanden heilichen berch van syon voer Cayphas huus, twellick wij lyeten legghen an die slinckerhant ende reden voorts voerbij den tempel der maghet marie gebenedijt voerscreven ende sijn ten laetsten gecomen over die torrente van Cedron. Nota Dat hout daert Cruus ons heren naemaels van gemaeckt wert, lach lanck over die torrente Die coninginne saba en wilde daer niet over ghaen noch oock mit haren voeten op treden Want sij bekende inden geest dat die verlosser der werlt an den selfden houte den doot smaken soude. Nota. Over dese torrente is een steenen brugghe daer die Joden ihesum op torsten, als sij mit hem quamen gedronghen wt dat hoofkijn ende styeten ihesum van dese brugghe int water ende sleepten hem mit koorden doert water ende torsten mit hem voorts tot Annam. Item Neffens dese brugghe staet enen costeliken thoorne wt ghehouden een steen roodtse doer bevel ende begheerte van Coninck davidt, want hij sijnen sone Absolon, die overe schone, daer in lyet beghraven Ende bij dese sepultuere van absolon leght enen groten hoop steens Want die heydenen, daer voerbij ghaende, werpen daer stenen in den thoorne doer een veynster, alsoe verwijtende ende een wrake doende over die onghehoorsaemheit absolons teghens sijnen vader davidt denwelken verdreven wert wter stadt hij vervolchden, alsmen leest in dat anderde boock der coningen in dat .xv. ca. ende in die drie navollighende ca. Nota. Dese tombe van absolon en moeght ghi gheen verghaderinghe van steen an syen ende als wij mede doert veynster steen ingheworpen hadden Sijn wij voorts gecomen tot een spelunck daer sinte Jacob in lyep als onsen heer gecruust was ende swoer dat hij eten nochte drincken en soude noch wt die speluncke comen en soude voer dat cristus verresen soude sijn van der doot. Item Hier bij saghen wij oeck die sepultuer van sinte Johan baptisten vader Zacharias den oversten priester, wyens lichaem ic ghesyen hebbe tot veneetgien. Item Voorts clommen wij op ende quamen bij dat bat Syloe, in die vuet des berchs van olyveten, ter sijde sagen wij die plaetse soe Judas hem selven verhanghende, int middel gheborsten heeft. Item Een weynich voorts, ghesyen die plaetse daer Christus quam onder den vijghenboom ende en vant daer gheen vijghen, alsoe dat Christus den selfden bome vermaledide Ende daer dit gheschiet is, is die aerde grauwer wt den zwarten dan die ander aerde rondts omme omtrent. Item Van dese plaetse soe reden wij voorts, die ezelen hadden die reden ende die gheen en hadden ghinghen te vuet, ende sijn mitte kurtste gecomen tot bethania Ende quamen eerst tot dat huus van symon die leproos, welcke huus noch starck ende viercant is, voer die doere mit een kellenaer. In welke huus onse gesontmaker gebenedijt ten eten sat doe maria magdalena tot hem quam, brenghende mit haer een busche mit costeliken salve Ende staende afterwert bij den vueten ihesu die sij beghonnen heeft nat te maken mit haren tranen ende ghedroghet heeft mit dat haer hoers hoofts Ende heeft sijn vueten ghecusset ende hem ghezalvet mit costeliken zalve, als sinte lucas bescrivet int .vij. ca. Mer Judas die verrader en mochtes niet verdraghen ende sprack Waer toe dese onnutte costen ende verloringhe der wtstortinghe der eedelre zalve magdalena. Jhesus ghebenedijt een kenre alre herten, wist wel dat Judas dese woorden sprack wt een valsche quaden gront, ende sprack Judas toe ende seyde Soe wat magdalena thans doet, daer duet sij wel an Want mijn en suldi altijts niet bij v hebben in desen schijne Mer arme menschen sult ghij altijts bij v hebben ende als ghij wilt soe moeght ghij den armen wel guet doen Ende dat magdalena nv is werkende, sal verkundicht werden doer die ghansghe werrelt dat sijt ghedaen heeft in memorie van mijn Daer om Juda laet magdalena haer werck vollbrenghen Ende mits desen woorden Soe creegh die duvel herschappie in Judam ende en was niet middallen te vreeden ende murmeereerden altijts dat hij dese zalve wel vercoft soude hebben om .xxx. penninghen, welke .xxx. penninghen hij wilde ghegheven hebben mit die monde den armen, mer als een valsch dyeff ende verrader stal hij die profijten mitter herten, alsoe hij oeck betuycht mitten werken, als ghij horen sult int vervolch. Item Ghij sult weten dattet huus vanden quaden raet gheleghen is omtrent den berch van syon ende leyt verscheyden wel .iij. uren ghaens van dese symon die leprosens huus Ende van deser vren of pracktyseerden Judas dit verlies in sijn boorse te ghecrighen ende dat in deser manieren Judas heeft hem ghehaest van betanien na dat huus vanden quaden raet, alsoe hij wel wist die tijden dat die scriven ende pharizeen scrift gheleerden vergaderden om raet, ende andere swaren saken trackteerden ende bijsonder waren sij aldermeest besich om Christo van lijff ter doot te brenghen, daer sij veel mede te doen hadden, twellick Judas wel wiste als dat die scrift gheleerde niet en wisten hoe sij en manier vinden souden om ihesum te overvallen. Nota. Omtrent dit huus vanden quaden raet Judas wesende als dese scrift gheleerde verghadert waren in deser sake Soe is desen verrader Judas toe gheghaen ringhelende stouteliken op die doere, alsoedanighe gheruft slaen(de) alsoe dattet al ontwaeck wert datter omtrent woenden Ende die doer wachter vraechden Judam wat hij hebben wilde Daer Judas op antwoorden en seyde Ic weet uwen raet Ic sal v tot v meyninghe helpen om een cleyn loon Alsoe dat Judas in dese crimpraet ghelaten wert ende dede aldaer sijn supplicatie ende seide, wat wilt ghij mijn gheven, ic sal v den man leveren. alsoe dat sij coops eens werden, mits dat Judas tot dien eynde ontfinck .xxx. silveren penningen daer die drie silveren penninghen Soe goet of sijn als enen ducaet van goude ende mits desen hadde desen verrader Judas dit verlyes van die sturtinghe der salven gherecupereert ende hadde sijnen heer sijnen meester ihesum soe scandeliken verraden ende vercoft. Item Van dese symon die leprosen huus vlus bij sijn wij gecomen tottet huus van lazarus ende heeft een wonderlick starck casteel geweest Voorts neder dalende sijn wij gecomen ende ingheghaen mit twee ofte drie doeren in een schone Cappelle aldaer lazarus graft is, mit marmoer steen over-deckt, wt welke hij verweckt wert van onsen heer ihesu. Item Die sarrecenen die hebben dese graftstede in groter eerwaerdicheit, om dat mirakel dat lazarus daer van der doot verweckt is van onsen heer ihesu. Item In dese cappelle staet een doer daermen doerghaet in een ander cleyn cappellekijn ende aldaer staet een altaer ende hyer omtrent syet ghi om laech een naw ghat, daer ghij doer cruypt inder aerden in een cleyn cappellekijn overwulft ende is die plaetse daer maria magdalena een wijltijts penitencie in gedaen heeft nadat onser godt gesturven ende beghraven was ende verresen was vander doot Ende daer syet ghij noch dat veynster daer magdalena haer spijse ende drancke doer gegeven wert ende op dat outaer wert voer haer misse ghedaen. Item Van hyer soe ghinghen wij Tot dat vervallen casteel magdalum toe Ende tusschen weghen soe saghen wij den steen daer Christus gebenedijt op sat als martha tot haren meester gebenedijt quam lopen segghende domine si fuisses hic frater meus non fuisset mortuus, twellick in dat evangelium op sijn breetste genooch verclaert wort, ende dese steen is root, syende wt den grauwen. Item An die lufterhant staet die plaetse daer dat huus van martha plach te staen ende is enen stenyghen berch ende aldaer leyt noch veel steens. dit plach dickwil ons heren logys te sijn. Item Als nv soe reden wij naden berch van olyveten ende int op climmen passeerden wij veel vighebomen daer die kanten des weeghs seer lusteliken mede vercyert waren ende sijn gecomen inden eersten tot dat derp bethphage twellick nv alheel vervallen leyt, alle die mueraetgie ter neder ende alsoe, dat dese plaetse vol stucke van steens leyt. Item Dit is die plaetse daer ihesus ghebenedijt wtsant sijnen discipulen tot iherusalem, gebiedende dat sij aldaer halen souden den ezel mit sijn jonckskijn, twellick alsoe gheschiet is ende hebben hoeren meester ihesum ghebracht den ezel mit sijn jonckskijn in dit derp bethphage. Item Bethphage was een cleyn derpkijn ende behoorden toe den priesteren Ende besijden dit derp bethphage, neffens den berch, lach die stat van bethania wellick toe behoerde lazarus marthe ende maria magdalene. Item Onse gesontmaker ihesus gebenedijt is oetmoedelick geseten opten ezel. In manieren als dat heilige evangelium verclaert ende reedt desen lustighen wech alsoe ons verclaert wert tottet hoochste des berghs van oliveten aldaer een schone kercke staet, mer verghaet seer. Ende midtsen in dese kercke staet een ronde cappelle, boven mit een rondt open ghat, twellick die heilige coninginne helena heeft laten maken ende op die paviment, recht onder dit ghat, leyt denselfden steen daer ihesus op stont als hij van dese plaetse ten hemel vuer, alsoe dat sijn ghebenedide vuet perfectelick in desen steen van albasteren inghedruckt is, mer die rechtervoet soe bescheyeliken niet Ende in alre manieren als onsen heer gebenedijt van desen lustighen berch op ghesteghen is ten hemel, alsoe sal hij daer weder om comen ten oordel als een rechter, oordelende over die .xij. gheslachten van ysrahel. Item Desen tempel sach ic wel doer ende is sonder twijfel een schoen regiement Mijn en is niet mogheliken om wt te scriven hoe schoen ende hoe heerliken dese stadt van iherusalem hem selven vertoent op desen heiligen berch van oliveten, op sijn alre bredtste vercyert mit die schonen tempel van calvarien ende die schone suverliken tempel van salomon, mits oock porta speciosa. ymmers alle die huysen van iherusalem het is nu ter tijt seer costeliken om syen. Hoe schoen hoe groot was die heilige stadt van iherusalem is wel te dencken als onse ghesontmaker christus gebenedijt quam rijden opten ezel opten heiligen palme sonnendach van bethphagie off, desen lustighen wech, wyens kanten ende sijden des weeghs costeliken vercyert (sijn) mit veel vijghe bomen olijven bomen ende dadel bomen ende ander costelicke cruyden, ende quam opt hooghste des berghs van oliveten ende aensach die schone structuere des stats van iherusalem, wyens schoenheit ende grootheit niet en was in die ghansghe werlt Ende doer sach mit sijn gottelike oghen alle die plaetsen daer hij menighe teykenen ende mirakelen den heydenen vertoent hadde om haer te brenghen totten rechtvaerdighen ghelove ende noch toenen soude tot diversche plaetsen, tottet eynde sijnre passien toe ende oock na sijnre verrisenisse, als ghi horen sult int vervollich onser materien. Item Niet verde van desen berrich van olyveten syet ghy een cappelle op enen hoghen berghe twellick is den berch van galileen ende van daer moeght ghij syen dat dode meer daer hyer voermaels vijf steden gestaen hebben als zodoma ende gomorre ende die andere, die mit dat lant daer bijlegghende, daer na in een wrake der sonden teghens der natueren, versoncken sijn, Nota. Dat dode meer leyt .vij. milen verde van dese stede, nochtans schijnt dat nauwe een halfe mile van daer te wesen. Item In deser manieren wt dese schone kercke neder geclommen opten rechten wech, alsoe Christus gebenedijt voorts ghereden heeft opten heiligen palme sonnendach Ende an die leftersijde recht neffens ons lyefs heren hemelvaerts kercke saghen wij die fundamenten der kercke des heiligen evangelist marcus, op welke plaetse die heilige apostelen na den hemelvaert christi gemaeckt hebben die .xij. artikelen des heiligen kersten geloofs, elcks een (bij)sonder artikel wtsprekende, sonder twijfel doer die geest goods, hem dat inghevende. Item Van dese plaetse omtrent Acht treden Sijn wij gecomen tot een ander vervallen kercke ende is die plaetse daer Christus sijn discipulen ghaff een maniere hoe sij bidden souden Seggende, als ghij bidt seght aldus Pater noster qui es in celis sanctificetur nomen tuum. Item voorts van dese plaetse nederdalende neghen treden, is die plaetse (van) dese naghescreven woorden Erunt signa in sole et luna. Dat is, daer sellen comen teykenen in die zonne ende in die mane ende in die sterren Doer welke woorden ihesus gebenedijt op dese plaetse te kennen ghaf den tijt dat hij comen sal ten oordele boven den heiligen berch van olyveten in die lucht op die wolken, om sijn eer openbaerliken weder te halen, die die Joden soe schandeliken nae die werrelt onthaelden opten gueden frijdach Ende sal toenen voer die waerheit gesturven te sijn ende sal onsen rechtvaerdighen rechter, alle creatueren na sijnen goddeliken beelde gheschapen, enen ygheliken loon na sijnen werken gheven. Nota. Den berrich van oliveten an te syen An die een sijde ende die stadt van iherusalem an die ander sijde ende die schone wellustighe valey dat zuete dall van Josephat hyer tusschen, wyens circunstancien wij wel doer saghen op dese plaetse, certeyn des beveel ic enen ygheliken hoe eens menschen herte ontroert wert die hem selven yet ofent denckende opten wtersten dach des oordels, want nyemant wt ghesondert sal daer gedwonghen werden te comen in een oghenblick tijts op dese rekeninghe in dit dall van Josephat voer den oghen goods. Item Dese voerscreven circunstancien wel doer syen, sijn wij voorts neder gheclommen alsoe verde alsmen mit enen bal soude werpen, aldaer die gebenedide soene goods opten palme sonnendach bleef staen mitten ezel ende lyet sijn gebenedide bedruckte oghen rondts omme ghaen, gheen vermaken hebbende in die eere ende reverentie die die Joden ihesum an waren doende mit horen sanghe die sij songhen Osanna filio davidt Benedictus qui venit in nomine domini Osanna in excelcis, mits oeck die weghen bespreyende mit cleyderen, mits oeck die tellegheren snijdende van die bomen. ten was den heer al niet. hij wist doer sijn gottelike wijsheit watten oneere hem an ghedaen soude werden in kurter vren. welke oneer niet te compareren en is, als ghi merken moecht in die passie Christi voerscreven in dat .ij. ca. onser processie Ende bleef onse gesontmaker ihesus gebenedijt op dese plaetse al stille staen mitten (ezel) ende wert al te seer suchtende ende bevende mit bitteren tranen int anschouwen der heiligher stede van iherusalem, soe schoen soe starck soe suverlike van structuere, vercyert mit die schone ghulden poorte die soe recht van dese plaetse wt lecht als enen draet, die alder starckste schoenste alder grootste van deser werlt mits die alre costelickste thoornen ende metselarie onbeset. mit die grote polyten properen costeliken tempel van Salomon wyens costelickheit grootheit starckheit properheit noyt mensche diergheliken op aertriken en ghesach Ende sprack onse heer ihesus ghebenedijt, halve woorden sprekende overmits tranen, Seggende Si cognovisses et tu Of hij hadden willen seggen O iherusalem iherusalem iherusalem ghij mannen ende vrouwen jonck ende oudt, ghij en weet niet dan prosperiteit gheluckighen voertghanck in desen daghen Gheen vianden en moghen teghens dese machtighe stede van ierusalem. Mer wist ghi dat ic weet, ghij sout schreyen als ic schrey. Ghij duet mijn dese ere ende reverentie Ende ghi secht mijn uwen coninc te wesen ende secht wel. Mer ghi sult, eer drie daghen, uwen coninck copen voor .xxx. penningen ende doen hem alsoe groten onere an als oyt creatuer angedaen is geweest opter aerden Ende daerom, om dat ghij niet waer en neemt den tijt dijnre visentacie, soe sullen v huysen desolaet werden O iherusalem du sulste ombeleghen werden de tyto et vespasiano, alsoe dat v fortelicien der mueren ende thoornen niet helpen en sullen, het en sel al vernyelt werden van onderen tot boven ende van boven tot beneden. Item Ghij sult alsoe gecruyst werden vanden honghere als dat ghi malkanderen vercopen sult om eten te crighen. Mijn suldi copen om .xxx. penningen, mer uwer Joden sullen vercoft worden .xxx. om ene penninck. Nota. Den hongher sal soe groot sijn als dat die mans hoer wijfs eten sullen. Nota. Die menschen sullen malkanderen dat broot wt die monde nemen. ende dattet alder ellendichste sijn sal dat die moederen haer kinderen aen speten steken sullen ende bradense mitten vuyere ende etense. Twellick alle tesamen gheschiet is. een stenen hert moet hem ontfermen die dese miserie ende ellende overdenckt. Nota. Josephus de bello Judaico scrijft wonder van dese elendighe miserie ende destructie van dese onwintberlike stede van iherusalem ende dat bijsondere in sijn sevende boock int .xxiiij. ca. alsoe dese Josephus cum tyto et vespasiano selver mit die live, die stadt van iherusalem heeft helpen winnen. het moet al buyghen onder die vueten ons heeren. Hemel ende aerden sullen eer vergaen, dan die prophescyen ende woorden goods souden blijven staen. Die minlike heer ihesus gebenedijt dede die Joden verclarincks ghenooch op dese plaetse ende voorts als ic voerghescreven hebbe, daer ihesus gheladen wesende mit sijn ghebenedide cruce, die vrouwen toe ghesproken heeft van dese miserie, alsoe dat ic dit hyer bij laet blijven. Item Eer wij nv van dese plaetse voorts procedeerden soe saghen wij sommighe ander plaetsen ghe(he)ilicht, an die rechtersijde, als te weten een cappel seer vervallen ende is die plaetse daer maria gebenedijt die palme ontfinck vanden engel als sij sterven soude. Item Hier bij is oeck die plaetse daer sinte Thomas ontfinck dat ghurdel van maria goods moeder gebenedijt tot een warachtich teyken dat sij warachteliken ten hemel gevaren was. In deser manieren weder omme gecomen ter plaetsen Si cognovisses et tu Ende sloghen die slinckerhant op ende daelden altijts neder tot dat wij quamen op den here wech voer dat hoofkijn aldaer ons die plaetse ghewesen wert daer die minlike heer ihesus ghebenedijt sijnen discipulen beval dat sij soude blijven sitten ende nam mit hem Sinte Johan sinte pieter ende sinte Jacop ende tradt dit sachtmoedighe lam ihesus gebenedijt, blijdeliken ende seer willichlijken int hoofkijn om dat hij sijn bittere passie wilde anvaerden om ons alle catijfijghe menschen te vrijden van sonden. die plaetse werde ons ghewesen daer ihesus dese drie discipulen beval als dat sij souden blijven sitten ende seide, verbeyt mijn hyer ter tijt toe dat ic voerts ghae bidden mijnen hemelschen vader, ende ghinck dit sachtmodighe lam van dese plaetse alsoe verde alsmen mit enen steen soude werpen ende vyel aldaer op sijn blote gebenediden (knyen), ropende mit bloedighen tranen tot sijnen hemelschen vader mit groter begheerten, zwetende water ende bloet, wt groter begheerten durstende nae der menschen salicheyt Ende wert althehands ghestarkt van sijnen hemelschen vader. ende daer dit gheschiet is sijn twee hoghe steenroodtsen alsmen ons seyde, daer onsen heer ihesus tuschen lach op sijn gebenedide knyen. Item Gij sult weten dat dese drie voerscreven plaetsen, verscheiden legghen elcks van malkanderen omtrent drie ofte vier rueden. Als nv onse heer ihesus ghebenedijt getroost was van sijnen hemelschen vader ende bekende dat die verrader Judas vast an quam int hoofkijn mit groter schare der Joden, ghewapent vanden hoofden tot die vueten mit swaerden mit hellebaerdtsen mit stocken mit staven mit lanthaernen mit fackelen ende mit thoortzen op dat haer den duysteren nacht niet hinderlicken en soude wesen, als verwoede honden dit hoofkijn om brijschende, is die wijsheyt goods Christus ihesus gebenedijt voorts gecomen mit groter begheerten, ropende den schakeren toe seggende, wye soeckt ghi ende hebben gheantwoort weder om, ihesum van nazaret Ic ben die man seyde onsen heer ende vyelen mits desen regghelanck over in onmacht als beesten, twellick gheschieden tot drie reysen toe ende mits desen quam desen verrader Judas an ghedronghen ende vyel sijnen heer sijnen meester omden hals, ende verryet ende leverden dit onnoesele lam mit eenre cussghe den Joden. ende mits desen soe sloech sinte pieter mit eenre zwaerde een van des bischops dienders, malckus genoomt, sijn oor of, daer die minlike heer ihesus sinte pieter van bestraften ende seide, pieter steeckt dijn zwaert int schey want die mitten zwaerde slaet die sal mitten zwaerde gheslaghen werden. ende op dese plaetse daer dit gheschyet is leyt eenen groten hoop steens tot een teyken dat onse ghesontmaker ihesus gebenedijt dat ofgehouden oor wederom an malckus hooft gheset heeft. Item In deser manieren wel doersyen desen hoff ende is een welruyckende plaetse, mit olijven bomen vercyert ende leyt ongehavent seer woest Ende als wij nv onse devotie ghedaen hadden Soe sijn wij voorts gheghaen wt dat hoof-kijn den heer wech langhes Doer dit zuete dall van Josephat tot een seer schonen tempel ende is die sepultuere goods moeder marie gebenedijt ende is int midtsen vant dall van Josephat. Item Die rechterhant opslaende van desen tempel sijn wij eerst neder ghedaelt seer diep inder aerden in een wonderlike steenroodtse, daer staet in een manier offet een outaer waer ende is die plaetse daer ihesus ghebenedijt op gheleghm heeft zweetenda water ende bloet, troost bijstandicheit begherende van sijnen hemelschen vader quia cepit pavere alsoe dat hij ghestarckt wert vanden enghel ende is mits desen mit enen cloken muede voorts ghetreden mit sijn lieve discipulen na dat hoofkijn om an te nemen die kelcke sijns bitteren lijdens, alsoe ic terstont gescreven hebbe Ende onse devotie alhyer ghedaen, sijn wij wederom wt dese speluncke gheclommen ende gecomen totten tempel van maria voerscreven, daer wij in clommen neder inder aerden .xlviij. trappen, aldaer saghen wij dat graft der glorioser maghet maria in een witte marmoersteen, gemaeckt een weynich wijder dan dat graft ons heren ende men mach daer misse op doen als op dat graft Christi Ende heeft twee doeren daermen wt ende inghaen mach Daer wert dat onbevleckte lichaem der glorioser maghet marie, vanden apostelen eerliken int graft gheleyt Mer opten derden dach, alst minliken te gheloven is, soe wert dat heilige lichaem opgevoert inden hemel. ende dit graft staet inden hoke der kercke an die rechtersijde ende barnen alle daghe int graft van maria .xxv. lampen. Item Vlus bij dat graft van maria staet een schone fonteyn mit seer zuet waterkijn In deser manieren onse devotie gedaen ende clommen dese trappen weder op ende saghen an die rechterhant staen dat graft van sinte Anna, die moeder van maria gebenedijt Ende an die leftersijde staet dat graft van Joachim, marie gebenedijts vader In deser manieren quamen wij wt desen tempel, mer ghaven een yghelijken die heydenen twee marcketten vant inghaen des tempels. Item Van desen tempel sijn wij voorts gecomen recht voor die heilige stadt van iherusalem voer die poorte genoemt porta sterquilinia daer ons die plaetse ghewesen wert daer sinte steven ghesteent is geweest, ende paulus die doen hiete saulus bewaerde die cleyderen. Item Van hyer voorts gegaen ende gecomen tot absolons graft ofte tombe, ende wij saghen die schone gulde poorte in wyens anschouen alle christen menschen vercrighen verghiffenisse van allen horen sonden. Item Die heydenen en laten in gheenre manieren toe enyghe christen menschen, dese gulden poorte te handelen ofte te tasten ofte hoer sepultueren te betreden, opte verboren haer lijven Ende sijn voorts gecomen over die brugghe des torrens van Cedron. Item Voorts en kan ic niet geprocederen Ic en moet wat scriven noch van dat bittere lijden Christi ihesu gebenedijt, daermen niet te veel of scriven ofte of spreken en mach Daerom soe segge ic aldus Als wij nv gecomen waren tot dese voerscreven hoel ofte brugge over die torrente van cedron Soe waren wij wel moede desen dach gearbeyt, alsoe dat wij soe geringhe niet voorts en reden ende onder al, soe saghen wij dese circunstancie des weechs wel doer, dat hoefkijn daer ic vlus of gescreven hebbe, hoe wredelike dat die Joden ihesum gebenedijt ghesleghen ende ghesleept hebben doer desen hof, ende ghevloeghelt gebonden hebben, alsoe dat hem dat bloet wt sijn gebenedide naghelen gespronghen heeft. ende hebben dit sachtmoedighe lam in deser manieren wt dat hoofkijn voorts ghesleept desen langhen swaren bijsteren wech. Nota. Op die torrente van cedron comende, hebben die Joden ihesum gebenedijt mit groter onwaerdicheit int water ghestoten, alsoe dat die gebenedide heer ihesus nat was beghaet was vanden hoofden tot die vueten ende sleepten dit sachtmoedighe lam mit koorden doort water ende torsten met hem desen swaren berch op ende berch neder, ter tijt toe dat sij gecomen sijn tot Annas des bischops huus, aldaer die Joden dit sachtmoedighe lam alsoe nat ende alsoe begaet bonden ende vloghelden an enen olijven boom, aldaer sij hem veel tormenten an deden daer ic voer van gescreven hebbe. ende beveel voorts alle edelen ende onedelen die desen wech bewandelt hebben tuschen dat hoofken en dat huus van Annas, die moghen dit wel ter herten nemen. ende laet dit hyer bij blijven. Item In deser manieren gheyndt onse vierde processie ende waren wel moede overmits desen swaren lastighen wech die wij desen dach ghevordert hadden ende rusten voorts totten avont toe, mits dat wij aten het wellick god verleenden. Ende onder al hadden wij die wete als dat wij desen Avont in den tempel des heiligen graevs ghaen souden, ende wert ons toe ghelaten tot drie verscheiden reysen toe, in manieren na gescreven, ende daer inne, soe wert ons toeghelaten te blijven van tsavonts of, den ghehelen nacht doer totten middaghe toe.

Hoe ende in wat manieren die heren van Iherusalem ons gheopent hebben den tempel des heilighen graeffs ons aldaer inghelaten voer onse eerste reyse twellick ons toe ghelaten wert tot drie reysen ende sal seer schoen sijn om horen ende lesen.

Desen .xij. dach van Augusto des avonts omtrent .vij. ofte .viij. uren Sijn wij gecomen voerden tempel ende werden daer in gelaten ende sijn alre eerst gecomen in die cappelle ghewyet in die ere der heiliger maghet marie mits seven trappen opclimmende Ende was seer schoen rondts omme behanghen mit schone tapesserie seer constich daer in ghewrocht die passie ons heren. ende is die plaetse daer ihesus gebenedijt sijn moeder maria alre eerst openbaerde na sijn verrisenisse. Item An die slincker sijde vant hoghe outaer deser cappelle sach ic een deel ofte stuck des colums daer Christus aengebonden was doe hij gegezelt wert in pylatus huus ende staet in die muere bewaert ende is bruyn root. Item In dese cappelle is an die ander sijde noch een ander altaer neffens den hoghen outaer daert heilige cruus langhe tijt gheheel ende all ghestaen heeft nadien dattet gevonden was van helena ende daer is noch een deel des selven cruus onthouden Item In dit middel vander cappelle leyt voerscreven enen ronden marmoer steen op die stede daer dat cruus ons heren op een dode vrouwe gheleyt wert ende verweckt wert vander doot, doer welke dat heilige cruus onderscheiden wert van die ander crucen die daer oeck gevonden werden Item Terwijlen dat wij dese misterien doersaghen Soe was die guardiaen mit sijnen broederen bereyt om onse vijfte processie te houden ende vyelen allegader op onse knyeden ende songhen die schone loofsanghe Salve regina misericordie mittet versikel ende collecte daer toe ende mits desen volghden wij peregrijnen allegader dese eerwaerdighe processie elck mit een barnende waskarse in onsen handen tot voer dese cappelle toe al singhende die letanyen ende maeckten enen groten ronden circkel om twee grote ronde witte marmoer stenen niet wijt van malkanderen gheleghen. op die ene steen stont cristus ende heeft een ront ghat. ende op die ander stont maria magdalena ende sprack den heer toe, in een ghedaente van een hofman ende seide Si sustilisti eum dicito michi et ego eum tollam Ende die heer heeft gheantwoort Noli me tangere en wilt mijn niet roeren. Ende boven elcke steen barnet een schone lampe. Item Van dese plaetse voorts gegaen ende gecomen tot een cappelle op een steenrootse gemaeckt ende daer in een altaer ende is die plaetse daer die Joden Jhesum lelijken tracteerden ter wijlen dattet cruus bereyt wert. Item Int inghaen deser cappelle leyt enen groten witten steen wt den rosghen latende, mit twee grote ghaten inghehouden, diep inder aerden streckende Ende op desen steen sadt die gebenedide heer muederliken naeckt, mit sijn ghebenedide benen hanghende doer dese ghaten, alsoe dat sijn ghebenedide vueten gheen stoensel ofte aerde en konde geraken, twellick een sonderlanghe lasteringhe ende pijne was Christo gebenedijt Ende op dat sijn pijne te swaerder soude sijn soe bonden die Joden mit koorden onder, die benen te samen, alsoe dat hij sat ghespannen mit sijn lichaem gebenedijt, in manieren ghelijck een laken ghespannen staet an enen raeme. Item Van dese cappelle quamen wij voorts tot een ander cappelle mit een outaer ende is die plaetse daer die roffianen dobbelden om ons heren cleyderen. Item Om den hoke van dese cappelle clommen wij neder .xxx. trappen tot een cappelle mit .iiij. pilaers daer die heilighe coninginne helena haer devotie plach te ofenen, oock menighe tijt daer na dat sij dat cruus ons heren gevonden hadde. Item Van dese cappelle clommen wij voorts dyeper inder aerden .xj. trappen tot een speluncke .xxij. vueten lanck daert heilige cruus ons here gevonden wert, mit die ander crucen, spere naghelen doorne crone Inden Jare doe men screeff ccc ende .vij. nader passien Christi. Ende clommen weder om op wt dese kuyle ende sijn gecomen tot een ander altaer ende is een kolumme aldaer ghebracht wt pylatus huus ende is die warachtighe kolumme daer christus op gecroont is geweest ende sat mit een ryet in sijn hant als die Joden seyden Ave rex iudeorum Dese columme het stick daer van is omtrent anderhalf elle lanck ende is grau wt den blauwen, een weynich dicker dan die kolumme daer onsen heer an gegezelt is geweest. Item Van dese cappelle sijn wij voorts gegaen tot die trappen van calvarien toe ende aldaer werden ons gewesen enen steenen graet ende is die plaetse daer Abraham willich was op te offeren sijnen enyghen geboren sone ysaac Ende mits desen beghonsten wij te singhen die gloriosen ymmen Vexilla regis prodeunt fulget crucis misterium quo carne carnis conditor suspensus est patibulo Ende clommen mits desen opten alre heilichsten berch van calvarien. Item Als dan soe treetet een christen mensche ter herten ende wert heel ontroert Ende quamen opten heiligen berch van calvarien mit .xviij. trappen geclommen daer onse ghesontmaker christus gebenedijt an die galge des cruces ghehanghen heeft, ende is een suverlike cappelle overwulft. Item Daer is een ghadt wt gehouden in een steen daert cruus ingestaen heeft ende is drie hantbreedt dyep, mer then is nv niet meer dan een palme wijt, wantet mit een silveren plaete onbeleyt is, alsoe datmen daer niet of nemen en mach. Item Daer oec .vij. palmen ofte hantbreedt van die stede des luchteren arms christi inden cruce hangende is een grote schore in een steene, alsoe datter een mensche in leggen mach, welke schore doer dese stene tot onder die aerde geborsten is doe christus sterf anden cruce. Item Omtrent twee roeden van dese schore is die plaetse daert cruus bereyt lach ende dit sachtmoedighe lam wert daerop ghenaghelt Ende op dese plaetse hanghen en barnen .xvij. lampen mer op die plaetse daer christus onse Salichmaker ghehanghen heeft aenden cruce daer hanghen en barnen .lij. lampen. Onse devotie gedaen hebbende beghonsten wij te singhen die gloriosen Ymmen Pange lingua gloriosi prelium certaminis ende clommen mits desen, desen heiligen berch van calvarien neder, gheheilicht mittet bloet christi ihesu gebenedijt Ende quamen recht voer die doer des tempels daer wij eerst in gecomen waren. daer is die plaetse daer ihesus gebenedijt doot vanden cruce gebracht is geweest op sijn moeders schoot marie goods gebenedijt, ende wert aldaer gebalzemt ende ghezalvet met costeliken zalve Item daer dit gheschyet is leyt ene langhe witten marmoer steen gheschakeert rontsom mit cleynen steenkijns eens mensche lenckte Ende op dese plaetse hanghen en barnen Acht lampen. Item Hyer bij sijn wij gecomen in een cappel gheleghen onder den berch van calvarien die welke ghewyet is in die ere van onser liever vrouwen ende sinte Johan, in die stede ghalghata genoemt, daermen noch dese voerscreven schore syet, perfecteliken nederstreckende van boven doer alle die steen tot onder die aerde. Item Int midtsen der cappelle is die plaetse daer onsen eersten vader Adams hooft ghevonden is gheweest, welke plaetse gheteykent is mit enen ronden witten steen. Item Aen die een sijde deser cappelle staet die tombe ofte sepultuere des hertoochs govert van bilioen des eersten coninck van iherusalem, welke tombe is witte marmoer ende daer staet op ghehouden, mer men machs niet wel lesen ende staet aldus Hic jacet inclitus godefridus. qui totam terram acquisivit cristianorum dux de bilioen cujus anima requiescat in christo in eternum Amen. Item Aen die ander sijde recht teghens dese sepulture over, staet oeck die sepultuere sijns broeders boudewijn ende staet aldus op ghehouden dese vaersen:

Rex baldewijn Judas alter machabeus

Spes patrie vigor ecclesie virtus utriusque

Quem formidabat cui dona tributa ferebat

Cedar et egipthus dan et homicida damascus

Proh dolor in modico clauditur hic tumulo.

Item Wt dese cappelle voertgeghaen tot midtsen in der kercken toe recht voer den hoghen chore aldaer dat heilige graft ons heren gebenedijt staet, nae de mael ihesus gebenedijt ghecruyst ghesturven is den bitteren doot om ons alre sonden wil, begraven is geweest ende glorioselick verresen is na drie daghen, alsoe dat sonder twijfel dese plaetse alder heilichste is, want onse salicheit aldaer vollenbracht is. Onse devotye gedaen wesende sijn wij wederomme gegaen in die cappelle van onser lyever vrouwen ende daer mede was onse processie ten eynde. Die gardiaen die ordoneerden onse priesteren missen te lesen bij gheboorten, alsoe daer veel waren, die een derdendeel in onse lyever vrouwen cappelle, dat ander derdendeel opten heiligen berch van calvarien ende dat laetste derdendeel op dat heilige graft Ende aldaer dede een van onsen medebroederen een devoot bischop van romen sijn eerste misse op dat heilige graft ons heren die welke ic hoerden Ende een yghelick was dese nacht seer besich om die heilige plaetsen in desen heiligen tempel te visenteren. Item Nv hebbe ic verclaert die heilige plaetsen die men visenteert in desen tempel des heiligen graevs daer wij in ghelaten worden tot drie reysen. Item Soe wat ic niet en verclaer in den eersten inghanck, sal ic verclaren in den tweeden ende derden inghanck, telken reyse wat vreemts, alsoe ghij int vervolch horen sult, voer dese eerste reyse heb ic verclaert als voer die circunstantien der heiliger plaetsen int generael Ende nv wil ic voorts wat daer van verclaeren int speciael, mits oeck verclarende dese gheschicktenisse ende metselarie des heiligen tempels. Item Inden eersten soe sult ghij weten, dat dese kercke rondt is, overdwersch tuschen die pylaernen .lxxviij. vueten wijt, die welke staen van die buytenste mueren der kercken .x. voeten. Item Over dat graft ons heren, dat welke staet int middel der kercken, is een rondt ghadt, alsoe dat die ghehele crocht des heilighen graevs bloot onder den hemel is Mer ghalghathana die kerck staet inden tempel die welcke langhachtich is ende is daer anghevoecht voer een choer der kercken des heiligen graevs Mer sij is een weynich lagher, nochtans sijnse allebeyde onder een dack. Item Dat graft ofte speluncke in welke dat graft ons heren staets, is .viij. voeten wijt Van buyten om en tom mit schone marmoersteen bedeckt Mer binnen isser een steen ghelijkerwijs alst was doe daer Christus in beghraven wert. Item Die doere tot dese speluncke oft ghat ghaet in vanden oosten ende seer laech ende cleyn Item Dat heilighe graft is an die rechterhant alsmen incoomt noortwaerts bij die want Ende is buyten mit grauwen marmoersteen verheven, boven die vluer drie bant breedt .viij. vueten lanck gelijck als die crocht ofte dat spelunck binnen in is, ende is van allen sijden besloten Noch daer en mach gheen licht van binnen in schijnen, want daer gheen veynster an en is daer licht doer comen mach, mer daer hanghen .xlij. lampen over dat graft ons heren binnen in verlichtende. Item Voer die speluncke des heiligen graevs is oock een ander spelunck, van eenre lanckte ende van eenre wijte ende van eenre ghedaente van binnen ende van buyten. Nota. Die daer buyten is, hem dunckt dat dese twee een sijn ende alleens. Mer als ghij binnen sijt daer inne Soe syet ghij datse midtsen doer van malkanderen mit een want onderscheyden sijn. Nota. Men ghaet eerst in dese ende dan voorts in die andere daert heilige graft in is. Item Die vrouwen ghinghen int buytenste doe sij seyden Wye sal ons den steen oflegghen Ende dese steen was an gheweyntelt an die dore des binnenste speluncke. Item Daer leyt noch huydens daghes een groot deel van desen steen voer die dore des binnenste speluncks daer sij midden an gheweyntelt was Dat ander deel is gebracht opten berch van syon in Cayphas huus ende is een outaer steen, aldaer die priesteren op lesen misse Nota. Den berch van calvarien in welke onse here ihesus gecruyst is, staet van die stede des heiligen graevs .vij. hondert vueten Ende men climt tot die stede op daert heilige cruus in gestaen heeft in een steen .xviij. vuet van die vluer der kercken. Item Die schore des steens daert cruus in ghestaen heeft, is alsoe wijt datter een mensche sijn hooft in steken mach, want ic daer mijn hooft in gesteken hebbe. Item Dese schoere is lanck .xviij. vueten van boven, daert cruus in gestaen heeft tot beneden op die vluere der kercken. Item Die verrue des bloets ons heren schijnet noch openbaerlick in die schore des steens. Item Dese schore was onder sijn lufterhant ende daer is oock bij dese stede des lufterhants een seer schoen suverlick outaer. Item Die vluer van deser cappelle is gheheel van marmoersteen bedeckt ende van musirten werken mittet alre schoenste goudt vercyert. Item Die stede daert cruus in gestaen heeft, is een ghadt, twee hantbreedt dyep ende soe wijt dat icker mijn hooft in gheleyt hebbe. Item Van dat stuck der columme ons heren daer ic voer of gescreven hebbe, het wellick wt pylatus huus gebracht is in desen heiligen tempel twellick ic gecust ende ghehandelt hebbe ende is dese selfde kolumme van een steen porphirus genoemt, bruyn mit sommighe rode vlecken van natueren, die welcke dat ghemeen volck menen dattet droppelen sijn des bloets ihesu christi Men seyt dattet anderdeel des kolums te constantinopolen is gevoert. Item Alsoe ic voergeseyt hebbe is in desen heiligen tempel een cappelle dyep inder aerden .xlviij. trappen tot die stede daert cruus ons heren gevonden is geweest van die waerdighe heilige coninginne helena. daer sijn twee outaren, dese plaetse heeft geweest die grafte des stats van iherusalem, in welke die crucen die naghelen speren spongye ende andere wapenen, doe die lichamen of genomen waren, in geworpen werden, daer hoven op gedraghen sijn die vulnissen ende onreynicheyden wter stadt, ter tijt toe dat helena dat cruus gevonden heeft ende die stede gereynicht wert Want die stede der passien was vaste bij die stadt in welke stede een hof was. Item Die stede daer maria stont mit die ander vrouwen bij dat cruus, en was niet onder die arme des cruces totten noorden, als sommighe segghen willen, mer voer dat aenschijn haers lieven soons, bijna totten westen Want die stede daer maria gebenedijt gestaen heeft, wert ons gewesen teghens dat aensicht haers lieven soens, hangende anden cruce, alsoe dattet openbaer genoech is, dat onse gesontmaker ihesus gebenedijt, gehanghen heeft mitten aensichte teghens den west Want die grote kuyle, daer hyer voer of gheseyt is, welke was van die weste over die stadtghraven, was after dat cruus in geworpen ende daerna gevonden Alsoe dat ic voer dese reyse dit hyer bij laet blijven. Item In deser manieren desen nacht mit devotien doer ghebrocht, mits misse te horen mits die heilige plaetsen te vysiteren in manieren als ic voer verclaert hebbe, tertijt ende terwijlen toe dat die middach genaeckten Soe quamen die turcken ende ontsloten den tempel ende werden allencken even wel scharpeliken wt ghetelt, een ygelijck nae sijn logys ende maeckten guet tscyer vant gheen dat godt verleende, tot des anderen daghes rustende Soe sijn wij wederom geghaen opten berch van syon, aldaer een schone singhende misse ghesonghen wert van requiem voer die zyel van hans dirckz. koeremoery, die ons of gestorven was opter seede, wyens zyel godt genadich sij Ende dit was op onser liever vrouwen hemelvaerts avont ende rusten voorts desen dach. nv sal ic voorts verclaren hoe ende in wat manieren wij doer ghebracht hebben den navolligenden dach.

Op onser liever vrouwen hemelvaertsdach, hoe ende in wat manieren voer ons misse ghesonghen wort int dal van Josephat.

Alst nv geworden was onser liever vrouwen hemelvaertsdach Soe sijn wij allegader verghadert geweest voer den tempel des heiligen graevs, aldaer onse devotie gedaen hebbende, sijn wij voorts gegaen mit malkanderen procederende tot pylatus huus toe in alre manieren als voerscreven, dieselfde straten alsoe godt sijn cruus gedraghen heeft Ende ascenderende voorts van pylatus huus voorts tot porta starquilinia ter plaetsen buyten an die stadt van iherusalem aldaer sinte Steven prothomartyr gesteent is geweest, aldaer onse devotie gedaen hebbende sijn wij voorts gegaen doer dat suete dall van Josephat ende gecomen totten tempel van maria goods moeder gebenedijt inden welken wij clommen mit .xl. trappen inder aerden seer dyep ende vysenteerden dat heilige graft van maria goods moeder gebenedijt, alsoet huyden haren feestdach was memorie ende jaergetijt, dat sij van deser plaetsen mit zyel ende mit lijff ten hemel ghevaren is Soe werden ons oppet selfde heilige graft van maria, een schone heerlike singhende misse ghedaen, Concorderende mit onser liever vrouwen hemelvaerts dach ende was aldus luydende Gaudeamus omnes in domino dies festum celebrantes in honore marie virginis de cuius assumptione gaudent angeli etc. Ende daer werden veel missen gelesen van onse priesteren. Item Het wert ons gheseit dattet niet veel den peregrijnen gheboert en was, desen dach alsoedanighen stacie te houden oppet heilige graft van maria goodes moeder gebenedijt, mar godt haddet alsoe ghevoecht. wij souden dese tijt te bethleem hebben gheweest, mer hoe wij dat an leyden, en consten daer niet geraken, alsoe dat lant vol arabianen was Ende datter oeck twee vanden arabianen mit palen doert lijff gheslaghen waren tot iherusalem, alsoe dat wij groot vervollich leden van dit woeste vollick, Want doen wij versochten den berch van olyveten, souden wij anders vredelick rijden, soe must die patroon hoer gheven .x. ducaten Ende wij musten gheven elcks .ij. marcketten souden wij comen in lazarus graft. Item .ij. marketten vant inghaen des tempels der glorioser maghet marie gebenedijt ende twee marketten vant inghaen des tempels opten berch van olyveten, daer onse gesontmaker christus gebenedijt ten hemel is gevaren, alsoe dat ic wel segghen mach, als dat wij dat jaer van wonder wel gheraeckt hadden, want wij van allen kanten wel gheschat ende gheschoren worden, ende noch meer gheschat ende gheschoren souden hebben (gheweest), hadden wij gheen cloock wijs patroen ghehadt, als men hyer wt mercken mach Dat soe waneer wij inden tempel des heiligen graevs waren ende den tijt genaeckten dat die turcken daer ons wederomme soude wtlaten Soe wilden sij hebben van ons patroon bovent contrackt .xvj. gouden ducaten, Want sulcks noyt ghesyen en was soe en wilde ons patroon dat eerste inbreck niet maken ende seyde teghens die heren van iherusalem, als dat hijs niet schuldich en was ende en soudes niet gheven, alsoe dattet ghesyen was, dat wij noch langhe in den tempel blijven souden Ende die turcken brachten ons huenderen eyeren druven et cetera te coop, twellick sij ons staken doer dat veynsterkijn des kerrick doors ende veel van onsen bruederen coften ende aten, want sij seer flau waren, also ic mede wel ghevoelde Ende als sij saghen dat onse patroon niet gheven en woude, soe lyeten sij ons noch wt in manieren voerscreven Ende deser ghelijken noch veel meer tribulatien die ic mitter tijt verclaren sal Mer godt wilde sonder twijfel van ons gheeert hebben sijn ghebenedide moeders hemelvaert ter selfder stede ende plaetse daert geschyet is, daer wij godt of danckten ende loofden. Item Als wij nv onse devotie gedaen hadden inden tempel des heiligen graevs van maria goods moeder ghebenedijt, daert seer banghe ende groot gherufte van vollicke was, menigherley seckten van menschen die daer oock sacrificie deden Soe sijn wij mitte kurtsten weder omme wt desen tempel gheclommen ende voerts doer dit suete dal van Josephat gheghaen, visenterende somighe heilighe plaetsen, te weten dat hoofkijn mit sijn circunstancien ende van daen wederomme ghekeert tot die torrente van cedron, voorts over die hoel ofte brugghe, alsoe voorts nae onse logijs ende maeckten desen noene guet tscyer vant gheen dat godt verleende.

Hier navolghet onse seste processie alsoe wij reden vanden berch syon tot die alre heilichste stede van Bethleem.

Des achternoens Sijn wij ghesamentliken ghegaen, op desen heilighen assumptioens dach opten berch van syon om onse seste processie te vollenbrenghen Ende onse mockers waren aldaer verghadert mit hoeren ezelen, daer wij van stonden an op ghinghen sitten ende reden processionaliter na dye alreheilichste stede van bethleem daer godt mensch gheworden is, twellick sijn vijff milen van iherusalem. Item Een weynich voorts rijdende vanden berch van syon sijn wij gecomen ter plaetsen daer maria gebenedijt rustende was onder enen boome mit haer lyef kint ihesum als sij haer kerckghaen doen wilde inden tempel Als (wanneer) den ouden symeon dat kynden in sijnen armen (nam) ende was profeterende van die moeder goods ende seyde et tuam ipsius animam pertransibit gladius etc. Ende desen boom staet an die lufterhant. Item Voorts rijdende .ij. milen van iherusalem quamen wij ter plaetsen daer die sterre haer openbaerde wederom die heilige drie coningen, die hoer verborghen was als sij in iherusalem quamen, van welke matheus seyt Die sterre welke die coninghen saghen in dat ooste ghinck voer hoer soe langhe datse quam ende stont boven die stede daert kint was, Ende op die lufterhant van dese plaetse staet een fonteyn. Item Voorts rijdende quamen wij tot een vervallen thoorne ofte huus andie rechterhant van die wech, daer is die plaetse daer een man ghinck zayen Ende onsen heer comende bij hem ende sprack, vriendt wat zaydt ghij, Steen sprack hij, waer doer dattet al steen was dat hij zayde, ende huyden te daghe leyter veel poyns gestroyt opten acker ende tot gehoghenisse van dien soe rapen die pellegrums aldaer steenkijns. Item Noch soe reden wij bet voort tot beneden in een valey, daer staet an die rechterhant des wechs die tombe ofte sepultuere van rachael Ende reden voorts tot bethleem, passerende voerbij dat convent ende reden beneden doer een valey mit veel schoene olijven bomen Ende omtrent .ij. booghschoten doer dese schone valey, quamen wij tot een vervallen kelder mit meer vervallen huyskijns ende is die plaetse daer die engel goods verkundichde die herdekijns die geboortenisse christi mit die schone loffeliken sanghe gloria in exscelsis deo. Item Wederomme van hyer kerende sijn wij gecomen tot een vervallen cappelle ende is die plaetse daer marie gebenedijt sat mit haer lieve kint ihesum ende Joseph, niet wetende welke wech sij opslaen souden nae eghipthen, twellick haer gewesen werden vanden heiligen engel. Item In deser manieren voorts rijdende tot an die stadt van bethleem, aldaer wij van onse ezelen (ghinghen) ende werden wederomme te rugghe gheleyet omtrent .ij. boechschoets weechs tot een seer diepe speluncke inder aerden, voer mit een naw ghat in te kruypen Ende dese speluncke heeft wel drie crochten, welke crochten rusten op een pylaern ende daer staet een outaer, twellick die plaetse is daer die bedruckte moeder ihesu ghebenedijt ende Joseph in weken mits vrese van herodes, die alle dat landt doer, die jonghe kijnderkijns doden, ende was die bedruckte moeder maria mit haer lyefe kint ihesum ende Joseph mit groter vrese in dese crochte den ghehelen nachte. Ende wt groter vrese Soe lyet maria goods moeder, wt haer gebenedide bursten mellick vallen opter aerden in dese speluncke, waer doer die aerde witter schoender claerder suverliker geworden is, dan al die aerde buyten rondts omme dese speluncke legghende. Ic was in dese speluncke ende hebbet ghesyen. Nota. Dese aerde heeft een sonderlanghe virtute ende crachte over hem ende is dese Dat soe waneer die vrouwen aldaer gebonden sijn mitten bant der natueren Soe comense tot dese speluncke ende nemen van dese witte aerde ende pulveriserense een weynich in horen drancke ofte spijse ende is haer een groete lichtenisse inden arbeyt. Des ghelijcks doen oeck die vrouwen die zwerende bursten hebben ende ghebreck sochs ende werden terstont beghaeft van soch daer sij haer kijnderkijns mede op vueden Ende dit wert alle daghe merckelike ende openbaerlike gesyen vanden heydensche vrouwen. Ende dit selfde wert noch alle daeghe waer bevonden bij experientie van onse cristen vrouwen. Item In deser manieren dese vreemde speluncke wel doer syen ende alsoet duyster wert, hebben wij ons weder omme ghehaest ende sijn gecomen tot die alre heilichste stede van bethleem ende musten den heydenen geven, souden wij anders int convent der minrebroederen comen, elcks twee marketten ende vant wt ghaen elcks een marcket, want wij over al beschat werden. Nota Bethleem heeft hyer voortijts een schone stadt geweest, mer en is nv niet schoen noch groot Mer daer is een overschone kercke, gheen schoender gheen suverliker in alle kersten rijck Ende is ghewijt in die ere der heiligher maghet maria lanck .cc. ende .xxviij. vueten Ende is wijt .lxxxvij. vueten Item Alsoe drae als wij in deser kercken quamen Soe ontfinghen ons die minrebroeders seer vriendeliken ende ghinghen terstont mit ons processionaliter, elcks mit een wasch kars in onsen handen barnende ende songhen die schone loffeliken sanghe Salve regina misericordie Ende quamen mits desen inden eersten, doer dat pant des cloesters ofte ommeghanck tot een altaer ende stede daer dat suete kijndekijn ihesus besneden is geweest, sijn tedere gebenedide bloet gestort heeft om ons van sonden te wasschen. Item Van daer soe ghinghe wij an die ander sijde van dat choor, daer staet mede een altaer daer die heilige drie coninghen haer offerhande toe bereyden die sij christo offeren souden, myr wyeroock ende root goudt. Item Van daen clommen wij neder tien trappen onder den hoghen chore in een schone suverlike cappelle, mit twee inghangen verscheyden, seer costeliken verscyert an allen kanthen ende ghepaveyt mit schonen marmoer steenen tien vueten wijt ende .xxv. vueten lanck. wellicks hooghe outaer is die stede daer ihesus gebenedijt geboren is geweest, dat hyer voermaels een woest huus was. Item Den outaersteen die is schoen marmoer aldaer die priesteren misse op lesen, oeck sonder outaer dwalen. Item Dese stede is seker alre heilichste sonder twijfel, daer die craemvrouwe die salighe maghet maria voort gebracht heeft die sone der rechtvaerdicheyt den oversten coninck. Item Van daer voorts quamen wij tot een ander altaer, wtgehouden onder een steenroodtse ende is die plaetse daer die heilige drie coninghen onsen heer ihesum goudt wyroock ende myrre geoffert hebben. Item Voer dit voergkenoomde outaer is die stede daer die crebbe ons heren stont in welke die alre salichste maghet stont, ende moeder maria haren gheminden soone ihesum ghebenedijt doen hij geboren was in gheleyt heeft, ghewonden in snoden dokelkijns. Item In dese steen roodtse omtrent den hooke van die crebbe ons heren staet merkeliken inghedruckt dat aenschijn vanden heiligen leraer sinte Iheronimus in manieren offet bij een schilder geconterfeyt waer ende is seer miraculoes om syen. Item After die crebbe ons heren hebben langhe tijt onbekent gheleghen veel lichamen der onnoseler kinderen die van herodes gedoot waren. Item In desen hoock van deser cappelle staet enen ronden puth daer die sterre haer verloos na dat sij die drie coningen daer gebracht hadde ende is seer wonderliken om syen. Item Bij dese puth staet een doere daer wij doer ghinghen ende quamen onder die aerde in een cappelle, daer staet een outaer onder mit een gath ofte putte, ende is die plaetse daer dat bloet ende die kinderkijns, gedoot van herodes, in ghevonden sijn gheweest. Item Van hier voorts onder die aerde staen noch twee cappellen, die een daer sinte iheronimus ghegraven was alre eerst ende daer na ghebracht is te romen tot sinte maria maioer. Nota. In die ander cappelle is die plaetse daer sinte eusebius, een discipel des heiligen mans sinte iheronimus, ende een naer-stich navolligher begraven is geweest. Item Van hyer soe clommen (wij) op mit schone trappen, ter plaetsen daer die gloriose doctoor ende leraer sinte iheronimus die bibel over gheset heeft van hebreus in latijn ende griecks ende heeft daer langhe tijt gewoent ende sijn grote devotie ende conversatie aldaer ghehadt. Item Van dese plaetse sijn wij voorts op geclommen inder kercken omtrent .xxv. trappen ende sijn gecomen in een schone langhe cappelle, staende inden ommeghanck ende is ghewyet in die ere van die heilige maertelarisse sinte catherijn, die men versoockt opten heilighen Orebb ende zynay Ende in dese capelle werden ons te kennen gegeven, als dat hyer volkomen macht was te gheven dispensacie over die reyse van sinte katherijn, want aldaer niemant thans ter tijt reysen en muchte Ende hyer mede was dese processie ten eynde. Item Hyer na soe ghinghen wij ghelijck int pant des cloesters, wyens pavimenten bedeckt waren mit dekenen ende saten mit malkanderen daer op Ende die broeders brochten ons een cleyn porsikijn, vier ende vier tesamen, een stuckskijn vleysch te samen ende die wijn hebben wilde die mucht se koopen, dier oock niet wel om ghelt en was te crijghen. In deser manieren guet tscyer gemaeckt ende een weynich tijts gherust Daer nae alleghader vlijtich ende naerstich gheweest om desen schonen heerliken tempel wel te doer syen, mits die heilighe plaetsen, ende want icker wel merck op ghehadt hebbe, soe sal ic verclaren te weten, die gheschicktenisse des alre heilichste stadts van bethleem ende des tempels der geboortenisse christi. Item Ghij sult weten dat bethleem is geleghen op enen hoghen berghe, mer desen berch is seer enghe nauwe streckende in der lanckte vanden oosten naden westen. Item Vanden westen is enen inghanck ende daer is een putte bij die poorte wt den welke davidt begheert heeft te drincken als hij was inden strijdt teghens den philistinen ende doen waren die philistinen in bethleem ende daer reysden drie van die starcksten doer dat middel der tenthen vanden philistinen ende schepten water wt desen puth, die daer was in die poorte des stadts Bethleem ende hebben dat gebracht davidt op dat hij drincken soude, alsmen leest inden eersten boocke paralepomenon int .ix. ca. Item In dat oosterste eynde des stadts onder een steenroodtze, die was bij die muere des stadts, ende het schijnt na die maniere des lants geweest te hebben een stede eens stals, daer een crebbe in is wt ghehouden in een steen, als daer die gewoent is die crebben te maken Daer is over dese werlt opgheghaen ende geboren vander maghet ende moeder maria, die sone der rechtvaerdicheit christus ihesus onse heer, bewijsende mit sijnre gheboorten dat hij of nemen soude die onreinicheit der sonden ende die duysternisse des werlts Want hij woude van alsulken stede opghaen ende gheboren werden. Item Bij Dese voergenoemde steenrootse is een ander steenroodtse die meerder is. niet meer dan .iiij. vueten daer of gheleghen, onder welke stondt die crebbe daer dat suete kijndekijn ihesus terstont alst geboren was voorden osse ende den ezel, ghewonden in dookelkijns, neder gheleyt wert. Item Mijn dunckt nochtans voorwaer dattet een steenroodtse geweest is, mer daer is int middel een doere gemaeckt doer die steenroodtze, doer den welken men opghaet vander cappelle int choor Mer totter stede des alresuetste geboorten ihesu gaetmen neder vander kercke inder cappelle van tien trappen, als ic voergheseyt hebbe. Item Dese cappelle is alheel van binnen gemaeckt van seer guet ende konstick werck Ende mit marmoersteen is die vluer overleyt ende is seer costeliken gemaeckt. Item Op die stede daer die maghet maria haer soen ihesum voortgebracht heeft, daer machmen misse op doen in manieren als ic voer verclaert hebbe op die marmoren outaersteen. Item Daer saghen wij oock een deel vanden bloten steen daer christus op geboren is geweest. Item Des gelijcks is oock daer bloot gelaten een deel van die crebbe ons heren, in welke hij gheleghen heeft, welke stede die kersten menschen alre devotelickste kusschen. Item In manieren als ic voer gescreven hebbe, soe en hebbe ic nye mensche ghesyen ofte ghehoort, die seyde dat hij alsulken devoten kercke in alle die Werlt ghesyen heeft, gheliken dat is die kercke te bethleem Want in dese kercke staen marmoren kolummen gheset, seer suverliken ende costeliken gemaeckt, niet alleen na die veelheit mer seer vreemt ende wonderliken na die grootheyt. Nota. Dat binnenste ofte middel der kercken van boven die colummen tot die trappen, is al gemaeckt van costelick werck, suverlick ende seer edel van allen historien vanden beghinne der werlt tot die toecoomste des heren totten oordel. Item Alle die overdele der kercken is gemaeckt van marmoer stenen van menigherehande verruwe, welke vercyert is doer menigherehande bemalinghe, alsoe datmen niet werderen ofte bedencken en mach, na dat duncken van veel menschen, hoeveel dattet waerdich is ofte gecost heeft Item Die sarrecenen eren alle die kercken onser liever vrouwen, mer bijsonder eren sij dese die te bethleem staet.

Hier na volghet een schoen myrakel twellick gheschyet is in die kercke tot Bethleem.

Die Zoudaen syende die cyerheyt, die tafelen daer die wanten der kercken mede beschoten sijn, die kolummen, dat sij al seer costeliken waren, dacht in sijn selveren dat dese costelickheit hem wel dienen soude in sijn pallas daer hij een groot behaghen in hadde ende ordoneerden dese costelickheyt alle te samen in sijn pallaes Ende gheboot die alle te samen of te nemen ende in babilonien te brenghen daer hij sijn pallaes hadde beghonnen te timmeren. Nota. Een wonderlick mirakel is aldaer geboert cunctis spectantibus. Watte. Mer waneer die werckluyden mit hoer instrumenten ofte reschappen daer quamen ende die zoudaen in persoen selver mit meer ander luyden daer bij staende om veel Soe is daer wt die dichte ende hele want des muers, daer alst scheen, enyghe naelde doer soude moghen comen Een seer wonderlicke grote lelike vervaerlike serpente wt geghaen ende heeft den eersten tafel daer sij anquam enen bete gegeven dat die tafel daer of terstont ontween is ghebersten overdwers ende croop alsoe voort van die een tafel tot die ander totten dorden ende den vierden tot dertich tafelen alsoe toe, slaende alsodanighen crijseliken gheluyt, ja al hadde die duvel wt der hellen ghelaten geweest, waer doer een ygheliken wanende sijn lijff quyt te sijn die dit saghen Ende die zoudaen beroert wesende mit groter anxte ende groter vresen, weder ryep sijn opset mit luyder stemmen als dat hij dese kercke ende cyeraetgie nv, noch tot ghenighen daghen hinderlick noch schadelick en soude wesen, mer soude dese selfde kercke laten blijven also sij waer Ende midts desen en sach men die serpent niet meer. Alsoe dat wt desen dese kercke is blijven staen ende staet noch huyden te daghe als sij te voeren dede Ende men syet daer noch dat lichaem des serpents opten dach van huyden in alle die tafelen daer sij doer geghaen heeft ghelijkerwijs offet vant vuer verbrant waer. Item Dat is boven al te verwonderen hoe dat die serpent alsoe muchte ghaen an die want die seer slecht ende gheladt was als een ghelas. ghenooch, hyer van ghenooch Item In deser manieren desen nacht overghebracht mits misse te horen, want alle die nacht doer aldaer inder kercken veel sacrificys gheschyeden van die minrebroederen ende van onse priesteren, ende vysenteerden alle die heilige plaetsen seer naersteliken ende besaghen desen schonen tempel, van wyens costelickheit ende schoenheit seer te verwonderen is Ende want ic daer ghenooch van gescreven hebbe, soe laet ic dat hyer bij blijven. Item Alst nv dach geworden was desen .xvj. in Augusto soe werden wij wt der kercken ghelaten, mits dat wij den heydenen daer van ghaven elcks een market Ende van stonden an sijn wij opgheseten op onse eezelen ende reden na montana Judee Die sommighe die niet voersyen en waren van wijn ofte van broet ende hem qualiken bevoelden, die en dursten mit ons niet rijden mer reden strack doer nae iherusalem Ende want ic mijn wel gevoelden, godt sij ghedanckt ende gelooft, soe rede ic mede mitten anderen nae montana Judee ende quamen in den eersten tot een vervallen cappelle, twellick een schone cappelle hyer voortijts is gheweest ende noch daer te voren isset gheweest die woenstat van zacharias ende elysabeth sijn huysvrouwe, aldaer die zalighe maghet maria haestich gegaen is doer dat joetsghe gheberchte om elyzabeth haer nichte te dienste te staen in haeren arbeyt, alsoe men singhet Maria tribus mensibus quasi stetit laboribus elizabeth subinde conferebat de angelo et verborum misterio que protulit salutando mutum audivit eloqui prophetias domini de christo declarando plura vidit de puero mirabili ab utero precursorem vocando, twellick al gheschyet is op dese plaetse. Item Zacharias heeft alhyer gemaeckt benedictus dominus deus ysrahel quia visitavit et fecit redemptionem plebis sue. Item Daer wert ons oeck een ghat gewesen onder die cappelle in die muere twellick geweest is een kellenaer. Wat isser geboert. Den tijt dat godt geboren was Soe was coninck herodes op die beene, mit veel gherits om rijdende dat lant om die coninc der glorien den hals of te stoten twellick hij veel kynderkyns dede a bymatu et infra Ende also dit openbaer ghenoech was Soe was die vader van dat kyndekijn sinte Johan baptist, Zacharias, seer beanxt, niet wetende waer hij sijn kint Johannes berghen soude Vernemende dat coninck herodes seer na bij was, heeft zacharias, sonder twijfel doer ingheven des heiligen geests, dat kint subiteliken genomen ende lyeper mede in dese kellenaer, van stonden an heeft die muere hem selver geopent ende ontfanghen dit lieve kint Johannes ende was in dese selfde muere verborghen ter tijt ende ter wijlen toe dattet gheridt van herodes ghepasseert was ende alsdoen soe ontsloet die muere hem selver weder ende zacharias nam dat kynt daer weder om wt. Item Dese cappelle leyt op enen hoghen berghe. Item Van hyer den berch of ghesteghen tot in die valey. Daer staet een fonteyn aldaer wij wat rusten ende aten vant gheen wij hadden ende droncken van dit fonteyn waterkijn ende sijn voerts gegaen ter plaetsen daer maria goods moeder gebenedijt ghesproken heeft Segghende Magnificat anima mea dominum Et exultavit spiritus meus in deo salutari meo Quia respexit humilitatem ancille sue ecce enim ex hoc beatam me dicent omnes generationes. Item Dese voerscreven twee plaetsen sijn lichts alsoe verde van malkanderen verscheyden alsmen in vier reysen soude schieten mit enen boghe ende op dese plaetse heeft oeck een schone kercke gestaen mer is nv al verghaen. Item Mits desen saten wij weder om op onse ezelen ende reden voorts alten scherpen periculoesen wech van iherusalem bethleem doer dat joedtsghe gebercht tot daer sinte Johan baptist geboren is geweest, mer het is een schoen vruchtbaer lant, waert wel gebout ende ghehavent (is). Item Wij reden altehants voort over enen alten hoghen berghe, die welke stont al vol zalijs ende tijm ende roock alte lusteliken. Item Wij quamen voorts in een schone valey daer veel olijff bomen stonden ende daer is een clooster mit grieckse moniken Ende in die kercke onder dat hoghe outaer staet een vierkant ghat aldaer is gewaschen een deel van dat hout des cruces daert selfde cruus of gemaeckt is geweest ende wt dit ghat comt v eenen sonderlanghen sueten rooke int aensicht. Item Van hyer voorts rijdende soe sijn wij gecomen opten heiligen berch van Syon aldaer op ons ghecoockt was na ouder ghewoenten ende deden onse anderde maeltijt in cenaculo domini. Item Als wij nv guet tscyer gemaeckt hadden ende wel verhoecht waren van spijse ende van drancke Soe ontfinghen wij die wete als dat wij te samen des avonts in den heiligen tempel des berchs van calvarien ghaen souden. In deser manieren desen dach doer ghebracht tot tsanderen daghes toe Ende quamen weder om op den berch van syon misse horende, somencke plaetsen versokende als te weten chayphas huys ende dyer geliken. Als nv den avont ghenaeckten Soe compareerden wij alle ghader voer die doore des tempels des heiligen graevs ende was den .xvij. dach augusto.

Onse anderden inghanck des tempels des heilighen graevs daer ic nv sonderlanck van tracteren sal, boven al bijsondere van die sevenderley seckten der kersten menschen.

Item Die doere des tempels wert ons ontsloten vanden turcken in alre manieren als voer ende werden wel scherpeliken inghetelt die een after den anderen ende wert die doere van stonden an after onsen rugghe toe ghesloten Ende wij visiteerden alle die heilige plaetsen wel doer van boven tot beneden Ende alsoe ic veel gescreven hebbe van desen heiligen tempel haer circunstancien in onsen eersten inghanck Soe en sal ic des niet verhalen Mer scriven in dese onse sevende processie dat gheen wes ic niet gescreven en hebbe. Item Du selste weten datter niet veel rusts en is in desen tempel, want daer alsoe groeten rumoer is die ghehelen tijt die wij in den tempel sijn, dat die een den anderen nauw en mach horen ende dat duet die menichte des volcks die wij daer in vinden, die nacht ende dach daer leggen mit malkanderen en rasen ende en rabbelen elcks in sijn plaetse, in sijn cappelle vollenbrenghende haer devotien Om hyer breder verstant wt te nemen Soe sult ghij weten als datter in desen tempel besloten sijn sevenderley seckten van kersten menschen die daer dach ende nacht legghen en rasen en rabbelen over malkanderen Een ygelike seckte in sijn cappelle boven int verwulfzell ende beneden inden tempel Een yghelike seckte menende die beste ende heilichste wette voerhande te hebben ende god alre naeste te sijn. Item Het is een wonderlick regiement om syen ende om horen, een werdt muede diet syet ende sij ghebruyken oock seer wonderliken hoer sceremonien. Item Onder dese seven seckten hebben die minrebroeders die beste seckte na onse geloeve. Item Die priesters van dese minrebroederen die consacreren alleen godt almachtich in onghedezemt broot, mer dese ander seckten alsoe niet, want sij en achten onse sacramenten niet Want waert bij alsoe dat sij op onse outaren daer onse priesteren godt op consacreren, oeck sacrificie op doen souden Souden sij datselfde outaer eerst ghaen waschen ende dan daer op consacreren, als recht of onse priesteren tselfde outaer onreyn gemaeckt hadden. Item Dese namen der ses seckten sijn dese Grieken. Surianen. Jacobiten. Armenen. Georgianen. ende Indianen. Dese wonen al sub tributo doer dat heilige lant ende in die stadt van iherusalem Ende een yghelike seckte heeft bijsonder een cappelle inden tempel des heiligen graevs aldaer sij hoer sceremonyen doen. Item Inden eersten die minrebroeders hebben dat heilige graft alheel tot horen verdoen ende sij ghebruyken den berch van calvarien half. Ende dese minrebroeders sijnder altoes twee van inden tempel besloten die dat heilige graft bewaren Ende daghelicks werden sij ghespijst van haer clooster vanden berch van syon, twellick hoer toe ghesteken wert doer een cleyn veynsterkijn doer die doere vander kercken Want dese doere des tempels en ghaet niet open, dan als die seckten hoer veranderen ende verpoesen Alsoe dat waneer die maent omgecomen is Soe coomt die guardiaen vanden berch van syon mit twee broederen die hij daer in brenckt ende neemt die ander twee daer weder om wt den tempel. Item In deser manieren soe doen die ander ses seckten oock. Item Die grieken gebruyken den berch van calvarien halff ende hebben oock dat hoghe choor tot hoeren verdoene ende daer toe die cappelle der heiliger engelen buyten bijden tempel. Item Die surianen hebben oock een cappelle int westeynde van desen tempel des berchs van calvarien ende is dese selfde cappel afgheschut mit lyndelaken. Noch soe hebben sij een kercke tot horen gebruyke getimmert op die stede daer hier voermaels sinte johan evangelistens moeders huus gestaen heeft, voer welke doere sinte pieter gestaen heeft cloppende doe hij wt gheleyet was wt herodes carcker. Item Die Jacobijten gebruyken oock een cappelle inden tempel staende ghevluchten achter ant heilige graft. Item Die Armenen hebben tot horen gebruyke een cappelle inden tempel welke men opclimt mit enen stenen grade boven den inghanck des tempels, boven int verwulfde seer hooch. Item Sij hebben oock een heerlijke kercke sinte Jacop die minre op die plaetse ghesticht, daer hij van herodes onthooft wert. Item Sij hebben oock sinte salvatoors een kercke ende is die plaetse daer cayphas huus gestaen heeft. Item Dese Armenen hebben altoes enen bischop onder hem te iherusalem die op sijn hooft altijts draecht twee locken haers, op sijnen schouderen nederhanghende Ende desen selfden bischop ende alle die geestelickheyt, draghen grote ronde cruynen Anders en laten sij hoer haer ofte baerdt niet in gheenre wijs scheren Ende sij ghaen gecleet mit snoden slechten cleyderen Ende alle die waerlike luyden vanden Armenen sijn gheschoren op hoer hoofden na die maniere van een cruus ende dat doen sij daerom alsmen seyt Want als int jaer ons heren .vij. hondert ende .xliiij. dat vollick van thyeren bevochten ende oorloghen hadden teghens den landen van Armenia ende waren geplaecht mit grote pestilentien ende wt raet ende ingheven van enyghe kerstenen Soe hebben sij hoor hoofden laten scheren in maniere van een cruce Ende als sij segghen, soe werden sij terstont verlost, waer om sij dese maniere van scheren houden tot een ewyghe ghehogenisse. Item Die Georgianen hebben inden tempel tot hore mede gebruyken, dat ghat aldaer dat cruus ons heren inghestaen heeft opten heiligen berch van calvarien, hyer en boven hebben sij noch tot horen gebruyke die kercke der heiliger engelen, daer hyer voermaels Annas des bischops huus gestaen heeft. Dese priesteren die draghen ronde cruynen ende die waerlike luyden draghen al viercante cruynen, ende sij draghen op haren hoofden hueden van menigherley verruwen. Item Die laetste seckte, te weten die sevende, sijn alsoe genoomt Indianen ofte abbasijnen Dese hebben oock een cappelle inder kercken an die zuytzijde teghens dat heilige graft over Ende dese indianen sijn al zwart als moren. Nota Dese menschen leven seer armeliken, al isset oock dat sij rijck sijn. Sij gebruyken linnen geverrude cleyderen, bindende om hoer hoofden Soe wel die mannen als die vrouwen blauwe linde doken Ende sij ghaen mit bloeten vueten sonder schuenen Nota. Op die paeschnacht soe toenen sij grote vrolickheit in desen tempel des heiligen graefs ende maken dansen onder malkanderen, also dat sij dick cranck worden, mits dat sij soe vuerichliken crijten teghens malkanderen ende springhen hem selven dickwijls te bersten alsoe dat sij daer van sterven. This sonder twijfel te ontfermen van dese arme menschen, als dat sij niet recht wt en geloeven alsoet behoort dese sesreley seckten sijn allegader malkanderen contrarie int geloeven Want sij contrary malkanderen ghevoelen in die .xij. artikelen des kersten geloefs, die ene min die ander mere Alsoe dat ic dat hier bij laet blijven. Om nv voorts te gaen Soe sult ghi weten, dat wij desen tijt seer naersteliken waren om alle die heilige plaetsen te visenteren, bijsondere den heiligen berch van calvarien daer onsen heer godt onser alre salicheit op gewracht heeft Ende dat heilige ghraft ons heren mede Ende ghinck oock mede opten hoghen choore in wyens middel staet een rondt ghadt het wellick men seyt te wesen dat middel vander werlt ende op dese plaetse en gheeft die zonne opten rechten middaech van haer gheen schae. Item Ic sach oock die plaetse daer barzabea baden, twellick davidt sach. ende fonteyn sloot hoor conduyten als die steenroodtze schoorden, doer mededoghen des bitteren lijdens christi. legghende v oren op die schoren der steenroodtsen in die cappelle van govert van bilioen ende boudewijn, onder den berch van calvaren, achter dat hoghe outaer Soe hoort ghij bescheyeliken dese fonteyne springhen. Item In deser manieren desen nacht doerghebracht. diet belyeft mach sijn deken ende leeren oorkuschen mit hem brenghen in desen heiligen tempel om aldaer op te rusten Ende oeck mede mach hij sijn vlesch mit wijne ende broot mit hem brenghen overmidts flauwicheit. Item Inden tempel is ene schonen puth mit seer costelick kuel waterkijn ende is een grote lafenisse voer die peregrijnen. Item Daer sijn oock secrete plaetsen daer die peregrijnen bij noode hoer gevoech doen moeghen. Item Als nv die middaech genaeckten desen .xviij. dach van augusto Soe hebben die heren van iherusalem weder om ontsloten den tempel ende hebben ons scherpeliken wt ghetelt, allencken enen. Item Van stonden an verhoorden wij alsulke tijdinghe, als dat wij niet en wisten hoe wij weder tscheep geraken soude Want die van arabien waren ghetoghen enen groten hope na rama om ons aldaer te verwachten Ende hadden dien dach een deel van onse gheleyts luyden, te weten van die turcken, wel tot . xl. toe verslaghen waer doer wij ons beduchten, als dat wij op die Jordaen niet en soude comen, want wij van allen kanten verwacht werden Waer doer wij alle te samen qualiken te vreden waren. Item Sommighe van onse pellegrums ghinghen tot onse patroon ende seyden als dat sij op die Jordaen wilde wesen, daer die patroon op antwoorden ende seyde, dattet voer dese reyse niet mogheliken en was ons aldaer te gheleyen, want die turcken seyden selver, alwaer dat saeck geweest datter hoere duysent hadden geweest te paerde, soe en souden sij niet hebben durven inslaen teghens die arabianen Alsoe dat onse patroon noch soe veel meer seide, ist dat ghij weet yemant te crijghen, die hem vermeet v daer te brenghen Ic sal hem gheven hondert ducaten, dewelke ic ghewoenlike sij daer van te gheven die de peregrijnen totte Jordaen gheleyden. Aldus, solliciteert selver, ic sal al arbeyden wes ic kan ofte mach om v daer te brenghen, ende mits dese reden waren die pellegrums te vreden, wt ghesondert een ofte twee, die daer op vercoft hadden. Mer int gemeen antwoorden wij, waert niet mogheliken om op die Jordaen te comen, dat alsdan onse patroon versoeken souden an die arabianen om gheley van haer te vercrighen, dat wij muchten tscheep geraken, mits dese disputatie passeerden desen dach Ende die patroon sant een an die Arabianen om ons gheley te vercrijghen. Item Des anderen daghes ende was den .xix. dach van augusto des merghens, ghinghen wij weder om opten berch van syon int cloester aldaer wij misse hoorden ende visenteerden die heilighe plaetsen gheleghen binnen int convent ende buyten Ende mits desen soe ghinghe wij na onse logys ende maeckten guet tcyer ende altehants soe werden ons die wete ghedaen, als dat wij onse derde reyse ingaen souden inden Heilighen tempel van calvarien ende onse laetste reyse.

Hier navolghet onse laetsten ende derden inghanck des tempels van calvarien daer ic in verclaren sal bijsondere van die creatie der ridderen ende sal lustich sijn om lesen.

Den avont van desen daghe ghenakende, sijn wij ghesamentlicken gecomen voer die doere vanden tempel des heiligen graefs, in manieren als voor, om onsen laetsten ofghanck ende derden inghanck te vollenbrenghen, te weten onse Achtste processie. Item Du sulste weten als dat ic tot elken inghanck des tempels wat sonderlancks hebbe verclaert. eerst soe hebbe ic verclaert die gheschicktenisse der heiliger plaetsen mits oock die gheschicktenisse des tempels. Item Ten anderden Soe heb ic verclaert die sceremonien die daer gheschyen inden tempel nacht ende dach van die sevenderley kersten menschen ende diergheliken. Item Mer nv sal ic ons verclaren den ridderliken staet hoe dat te werke ghaet. om nv hyer van te spreken soe sult ghij weten, dat waneer den avont ghenaeckten Soe quamen die turcken ende openden ons die doere des tempels ende telden ons wel scherpelijken in, die een achter die anderen ende sloten die doere terstont toe Ende deden onse devotie ter plaetsen daer maria gebenedijt haren lieven soon ihesum doot ontfinck op haren schoot, twellick sijn .xv. treden totten berrich van calvarien toe. Item Die moeder ihesu gebenedijt en was niet naerder den cruce den tijt der passien christi. Item Als ihesus gebenedijt sprekende was tot sijn gebenedijde moeder maria ende sinte Johan bevelende die sorrighe van maria Alsdoen soe stont maria sinte iohan mit die andere heilige vrouwen .xxvj. treden van dese voerscreven plaetse Ende die plaetse daer maria gebenedijt stont mit sinte Johan is gheteykent elcks mit enen ronden witten steen van welke sijn .xlj. treden tot die trappen toe des heiligen berchs van calvarien Ende int opclimmen des berchs sijnt .xix. trappen. Item Als nv die guedertieren heer ihesus sijn bittere passie vollenbrocht ende doot was ende vanden cruce genomen wert Soe quam dese bedruckte mueder mit swaren pijne ende ontsprekelike banghicheit dese voerscreven .xxvj. treden, aldaer sij haer dode kint ontfinck op haren schoot ende wert aldaer ghebalzemt ende alsoe eerwaerdeliken ghebracht ten grave, welke graft van dese stede is, te weten van die trappen des berchs van calvarien .lj. treden. Item Om nv voorts te procederen. alsoe drae als wij gecomen waren Soe vorderde wij onse laetste processie, te weten oock onse achtste processie, twellick een seer schone processie was om syen, die welke gheschyede voer dat heilige graft ons heren, alsoe die guardiaen aldaer sommighe edele mannen verghaderde in eenen ronden circkel Ende die guardiaen dede daer openbaerlick een schoene relatie vanden ridderliken staet, mits oock beduydende hoe een ridder behoort te leven onder die menschen Ende van wat conditie een hoort te wesen die desen ridderliken staet invaert twellic ghij horen sult in dese naghescreven punten. Item Die gheen die instancie ghedaen hadden ende hadden hem in laten scriven, die waren alleghader opghelesen vanden guardiaen Ende vraeghden een yghelick bijsonder dese na ghescreven punten. Item Inden eersten vraechden die guardiaen ofte sij vrij edel gheboren waren, bey van beyden sijden van vader ende van moeder. Item Ten tweeden vraechden hij haer ofte sij rijck genooch waren om desen oorden des riddeliken staets te onderhouden op haer eyghen gnet, sonder enyghe maniere van comantschappen te doen daer sij van soude moeten leven. Item Ten derden vraechden hij hoer ofte sij willich waren elcks bijsonder te sweren op dat heilige evangelium alle dit voerscreven dat daer gheen ghebreck in waer Ende op haren eedt, dat sij dese naghescreven punten een yghelick bijsonder loven soude te onderhouden, sonder faute te onderhouden vraeghde voorts ofte sij oock sinceerlike waren begherende te ontfangen die heilige oorde des ridderliken staets, daer sij allegader op antwoorden Ja. Soe sult ghij voorts schuldich wesen, sprack die guardiaen, inden eersten alle daghe misse te horen, alsoe verde v des mogheliken is om doen. Item Ten tweeden soe seldi schuldich wesen te comen in uwen propere personen ofte enen anderen te seynden in v stede alsoe machtich als ghij sijt tot uwen koste, ende dat waneer ghij sulcks versocht wert om dat kersten gelove te starcken mit v guet ende bloet. Item Ten derden bijsondere dat ghij v naersticheit doen sult alle ketterie te niet te duen, tgheen contrarie soude moghen wesen onse kersten gelove, tselfde kersten geloeve te defenderen totter doot toe. Item Ten vierden als dat ghij niemant verongheliken en sult, nochte spelen en sult enighe verboden spelen ofte ternoyen, lijff om lijff, dan alleenlike spelen te hantieren in alsulker manieren als den ridderschap toe behoort. Item Ten vijften ende ten laetsten, soe sult ghij weduwen ende wesen voerstaen als dat sij niet verdruckt en werden, mer altijts naerstich te wesen alsulke onnoselen menschen te helpen tot hoer guet recht. Ghij sult oeck meschuldich wesen, die straten te vryen ende te veylighen als datter niemant beschadicht en wert vanden boose menschen an lijff nochte an guet. Ende dat sij haer zwaert altijts sellen laten snijden rechteliken an beyden sijden, ende soe voort an. Als nv dese seventien edele mannen alle dese voerscreven artikelen ghezworen hadden mit op gerechten vingheren op dat heilige evangelium mits elcks een barnende waskars in horen handen, als dat sij allegader beghaeft waren mit die voerghaende artikelen, belovende voorts die ander naghescreven vijff artikelen te vollenbrenghen Soe muste hem godt helpen ende alle sijn lieve heiligen. Dit altemael aldus in ons alre teghenswoordicheit gedaen wesende Soe hyeven wij allegader op mit luyder stemmen ende songhen die loffeliken sanghe Veni sancte spiritus, mits dat versikel Emitte. ende collecte Deus qui corda ende daer toe die gloriosen ymmen Veni creator spiritus totten eynden Alsdoen soe tradt die guardiaen voer in die speluncke des heiligen graevs ende nam dat zwaert mitter scheye ende leydet tselfde op dat heilige graft, mits oock die vergulden sporen ende den gouden hals bandt Ende ryep een van die seventien bij hem, alsoet daer naw is datter twee hem selven naw bedrayen en moghen, mits desen soe nam die guardiaen dat silveren zwaert mitter scheye ende bandt dat selfde om des ridders lijffe. daer nae soe nam die guardiaen die verghulden sporen ende bantse andes ridders vueten Daer nae soe hinck die guardiaen dat schoen costelike gouden oorde om des ridders (hals), mit veel costelike oratie sprekende Soe nam die guardiaen ende tooch dat silveren zwaert wt des ridders scheye ende ghaf dat selfde zwaert den ridder in sijn hant Daer na ontfinck die guardiaen tselfde zwaert weder om ende die ridder knyelende legghende sijn hooft op dat waerde heilige graft Soe slooch die guardiaen tot drie reysen toe in tsridders hals, seggende Staet op ende weest vrome ridderen christi ende onderhout dat ghi nv godt gesworen ende gelooft hebt. Item Als dit nv aldus gheschiet was, die een voer die ander na, totten laetsten toe Soe sijn wij voorts al singhende Te deum laudamus gegaen tot die cappelle der maget marie gebenedijt, mits een versikel ende collecte daer op Ende hyer mede soe was dese gottelike creatie der ridderen gedaen. Item Een yghelick was nv voorts sorrichvoudich desen nacht sijn devotie te pleghen, mits desen heiligen teghenswoordighen tijt waer te nemen, mits te biechten ende dat heilige sacrament te ontfangen ende alle die heilige plaetsen mit devotien te visenteren. want wij nv onse wille vollenbrocht hadden mit goods hulpe. ghelooft moet hij wesen inder ewicheit. Item Als nv desen nacht ghepasseert was ende die middach genaeckten Soe hebben die heren van iherusalem ons die doer des heiligen tempels weder om ontsloten ende wel scherpeliken den enen after den anderen wt ghetelt ende sijn eendrachteliken gegaen opden berch van syon, aldaer voer ons allen in dat clooster der minrebroederen middachmael bereit was, In cenaculo domini, welke spijse aldaer sonderlanck wel smakende was Ende bijsonder die wijn. Want voer noch na op die ghansghe reyse en dochte ons die spijse ende drancke alsoe smakende als sij smaeckten tot dese drie reysen toe in cenaculo domini, ende waren telliken reyse oeck wel verhoecht. Item Onder al, soe dede een yghelike sijn doecht den broederen, mits dat wij soe veel in die schale werpen als ons godt int herte styerden Ende die guardiaen gaf een ygheliken pellegrum wat van die reliquien ofte heilige plaetsen na ouder ghewoenten Ende hij seyde ons als dat wij ons te vreden stellen souden, want wij op dese tijt niet op die Jordaen comen en muchten ende dat om dat vreseloose volcks willen, die arabianen, die welke mit groten hopen ons waren verwachtende buyten iherusalem, twellick noyt meer ghesyen en was ende ten waer dat godt die heer ende die kersten princen ofte heren hoer daer in en voersaghen, anders salt te duchten sijn dat die iherusalemse reyse te niet ghaen sal. ende deser ghelike vermanininghe ontfangen hebbende van den guardiaen, soe was dese derde ende laetste maeltijt over Ende ghinghe ghelijck weder om na onse logys tot des anderen daghes toe. den .xxj. dach van Augusto soe reet die heer van iherusalem wt na rama mit sijn clyenten om die arabianen te straffen Ende wij bleven altijts binnen iherusalem vresende voer die nederlaech Ende wij wisten dat sekerlick, waert dat den turck die heer van iherusalem dat velt verloer, te weten den slach, soe waren wij lijfeloos. Item Als wij dus waren duchtende, niet wetende enyghen raet om wt iherusalem te geraken Soe isser een gheroop gheghaen onder onse peregrijnen, als dat onse patroon van die meninghe was, te scheep te reysen inder nacht ende laten ons te iherusalem, alsoe dat wt desen enyghe van onsen broederen gegaen sijn audacter totten patroon ende gaven hem dit selfde te kennen, als dat die pellegrums int generael hier nyemendallen in te vreden en waren, als dat hij te schepe soude varen en laten ons den Joden te voeren Daer onse patroon op ter antwoort ghaf ende seyde, als dat hij sulcks niet voer en hadde om doen, mer soude rijden tot rama, voorts omtrent Jaffa, om aldaer te verwerven van den heer van iherusalem gheley ende waerom dat hij ons gheen gheley en duet, isset dattet in sijnre macht niet en is, soe soude hij verwerven onthiet van die heer van iherusalem dat hijt soude moghen impetreren van die Arabianen Als wij dit hoorden waren wij noch qualiker te vreden, sorrighende als dat hij ons mit aldustanighe praktiken soude verlaten Waerom die patroon gheseit worden, dat wij des ingheenre manieren en soude toe laten, mer soude eenen anderen wt seynden om tgheley te verwerven na ouder ghewoenten. Waerom, want werde onse patroon gheslaghen ofte ghevanghen Soe waren wij heel desolaet, ymmers lijveloes Als die patroon dese reden ende meer ander verstont Soe beloefde hij, sonder faute bij ons te blijven ende niet van ons te rijden ende hyer mede soe was dit gheschil ten eynde Ende ghinghen in deser manieren in onse logys tot tsavonts toe Soe hoerden wij een groet rumoer van crijten ende ropen. Wij vraechden watter te doens was Soe werden ons gheseit, als dat den heer van iherusalem in quam mit triumphe ende groter victorie Ende ic mit meer ander, hoe weldattet in den avont was, ghinghen ende lyepen ter plaetsen daer wij die heer van iherusalem in saghen comen, alte vreemdeliken, na die maniere vanden lande. Nota. Die mannen te paerde hadden op haer ghelavyen somencke hoofden vanden ghenen die sij versleghen hadden ende waren ghevillet ende ghevollet mit hoy, in een teyken van victorie Ende die te vuet ghinghen, al mit hoopen slechs mit een hantbooch op die turckse maniere mit somencke pijlen, al barvoets sonder hernesche ofte ander gheweer, alsoe dat na mijnen duncken .x. van onse duytsche knechten souden wel hondert turcken ter neder trecken, Mer die te paerde sijn sijn wel op gheseten ende hebben seer snelle paerden ende voel al clovers ende oock hantboghen ende ghelavien, ghemaeckt van dat grove ryedt dat daer te lande wast, daer sij alte fellike mede schyeten, ende seer weynich isser hernesch hebbende dan van die grote ronde schilden, die sij op hoer sijde draghen ende voer hem houwen als sij inden strijt sijn. Item Veel vrouwen ende kinderen bracht die heer van iherusalem in, ghevanghen, die des anderen daghes vercoft werden Ende dat vollick vander stat van iherusalem die ryepen ende huylden alte vreemdeliken waneer die heer voerbij passeerden ende kusten sijn handen in een teyken van victorie, twellick oock alte vreemt was om syen Ende hij hadder wel vijff hondert Arabianen versmoort in een derp dat hij verbrande, alsoemen ons seyde Ende hyer na soe ghinghe wij thuus ende vertelden onse medebroederen soe wat wij ghesyen hadden Ende maeckten guet tscyer vant gheene dat wij hadden ende waren vrolicken, hopende haest verlost te werden, want wij te iherusalem gheleghen hadden half als ghevanghens, niet wetende of wij lijff hadden ofte gheen, Want die turcken binnen iherusalem ons alle daghe groten overlast waren doende, benemende onse wijn die wij qualiken om ghelt konden crijghen, alsoe dat wij dick twee daghen waren sonder wijn Ende als wij dit onse patroon claeghden Soe seyde hij ons als dat wij patientie musten hebben, want sijt hem selver deden ende die guardiaen en hadde oeck gheen veylicheyt, ymmers sij grepen den guardiaen wel bij sijnen baert ende dwonghen hem om wijne te gheven al wasset dat hijse niet en hadde. Item Die pellegrums die plaghen altoes wijn te hebben wt dat convent, sonder nv, die sake waerom heb ic voer verclaert ende dit was ons alle groot pijn, twellick oeck noyt ghesyen en was dan nv. Item Den. xxv. dach in augusto Soe quam die heer van gazara binnen iherusalem mede ende onse patroon mit die guardiaen ghinghen te samen weder om biddende om gheley, twellick geschyen soude alsoe sij seyden, mits dat sij te ghader contrackt maeckten, mits belovende die turcken een somme van penningen buyten die ordonantie ende ghewoonte, ende hier mede soe passeerden dien dach Ende des anderen daghes des merghens den .xxvj. dach van augusto ghinghen wij wederomme totten berrich van syon int convent, ende brochten aldaer onse tapeeten ende leren oorkussenen daer wij wel ende hart op die aerde gheleghen hadden, menende als dat wij terstont wt iherusalem reysen souden na Jaffa, ende bleven alle noch alle dien dach te iherusalem. eer ic daer wt rijde soe muet ic noch wat scriven van die alre heilichste stede van iherusalem. Item Ghij en moecht iherusalem niet beter beschouwen, sijn groote sijn lanckte ende breete ende maniere van gheleghentheit, dan op desen hoghen heiligen tempel des berchs van calvarien. Nota. Jherusalem staet op een seer hoghe stede verheven Ende men syet wt die stadt van iherusalem dat ghehele lant van Arabien, ende den berch Abarim ende Nebo, ende phasgha, ende die effenheit des Jordaens, ende Jerico, ende dat dode meer, tot die stede der woestenijen. Nota. Ic en hebbe gheen stadt ofte stede ghesyen die schoenre wtsyen heeft Ende men moet tot dese stadt van allen sijden opclimmen want sij geleghen is op die hooghste stede die in dat lant is, behalve Sylo, welke twee milen staet van iherusalem, Veel te scriven van dese princelike lovelike heilige stede van iherusalem, daer soe menich profeet van ghescreven ende ghesproken heeft, en wil ic mijn, onwaerdich knecht, niet vermeten, na dattet hyer voertijts geweest is, alst noch wel schijnt ende den ghenen wel bekent is die daer gheweest hebben, wantet seer jammerliken gedestruweert is geweest Alsoe die heren hem selver te voren voerseide, want dattet principael van iherusalem plach te sijn, als Annas huus, Cayphas huus ende daer die minnelike heer ihesus sijn Avontmael ath met sijnen discipulen, is nv al buyten die stadt. Item Dat huus ghehieten domus male consilij daer onsen heer vercoft wert vanden verrader Judas, is nv verde buyten die stadt Item Den berch van calvarien, dat buyten die stadt plach te sijn, is nv inder stadt en is een schone kercke, van desen hebbe ic genoech hyer voer of gescreven ende oeck van die seckten, die daer planteyt wonen binnen iherusalem, bijsondere die ses seckten die wanen kerstenen te wesen mer sijn of ghesneden van die roomsche kercke overmits hoer ketterie daer sij in dwalen, ymmers verscheyden teghens malkandere contrarierende ende pleghen nochtans grote devotie, twellick seer te ontfermen is, och lascye Ende aldustanighe kerstenen woenender middallen veel in die stede van iherusalem onder die turcken ende Joden. Item Ghi kent die seckten sijn die meeste menichte binnen iherusalem wonende ende ghehabituweert omt hooft bij die doken ende wronghen ghestrijt mit blauwe strepen, mer die wronghen van die turcken sijn heel with, ende die Joden hoer wronghen sijn heel gheel ofte sij draghen ghele mutsen. Nota Binnen iherusalem sijn .vij. thoornen vierkant hooch ende smal ende hebben boven een stallaetgie ronts om van hout Ende op dese thoornkijns waecktmen die stadt, wantmen tot allen plaetsen buyten der stadt ende oock binnen van die thoornkens mach syen Ende daer op soe ghaen wachters tot veel tijden vanden daghe ende oock bij nachte ende roepen malkanderen toe, als ic dickwils ghesyen hebbe, ende ghehoort hebbe, mer wat horen roop is en weet ick niet voerwaer, mer na mijn gheseit is den roope bij nachte willen sij mede segghen Staet op ghij mannen ende vrouwen ende maeckt kinderen om die kerstenen weder te staen Ende des daghes ropen sij die uren vanden daghe, want daer gheen clocken en sijn in alle die stadt van iherusalem, noch om te luyen noch om te slaen die uren vanden daghe, wantet in alle turckyen gheen maniere en is, alsoe dat den turck niet hebben en wil om sonderlanghe saken die hem daer toe purren want die minrebroederen opten berch van syon gheen clocken en hebben, mer waneer sij misse ofte vesper willen lesen ofte singhen ofte oeck ten reventher willen ghaan Soe ghebruyken sij een rathel daer mede rathelende doer hoer convent. Item Die stadt van iherusalem ende alle dat lant omtrent doer, waer guet om in te winnen, want daer gheen sonderlanghe fortelicien en bennen ende dat meesten deel der menschen sijn guet kerstens. Item Ghij sult weten dattet hert van iherusalem ofte die principael straten, sijn boven al overwulft vant een huus totten anderen, alsoe dat ghij daer tot veel plaetsen onder ghaet al overdeckt. Item Vanden tempel van salomon en weet ick anders niet van te scriven, noch van sijn beghrip, dan ic voerghescreven hebbe, ten waer sake dat icker in gheweest waer, het wellick ons in gheenrewijs toe ghelaten wort, noch in te ghaen mede inden tempel marie ghebenedijt. desen tempel is die plaetse daer maria ghebenedijt, een kijndekijn van drie jaren wesende, van haer ouders in ghebracht is gheweest, in maniere als ic voer verclaert hebbe op sijn tijt. Item Den tijt dat wij waren binnen iherusalem muchten wij wt onse logys climmen opten tempel des heilighen berrichs van calvarien alsoe dick alst ons ghelyefden ende des ghelijcks muchten wij oock syen tot allen tijden, doer een veynster ofte ghadt, dat waerde heilighe ghraft mit veel andere heilige plaetsen in desen heiligen tempel voerscreven, daer ic breder van ghescreven hebbe.

Hyer na soe sal ic verclaren hoe ende in wat manieren wij peregrinen ghereden sijn wt die heilighe stede van Iherusalem na Jaffa toe alsoe onse reyse vollenbracht was.

Als wij nv voorts waren hanghende ende verlanghende opten heiligen berch van syon, om te reysen wt iherusalem Soe visenteerden wij alle die heilige plaetsen omtrent legghende. ende int convent staet een schoen put daer davidts spijse mitten water wt ghecoockt wert ende hyer droncken wij dick wt twellick ons een vercoelinge was. hyer van ghenooch. ic reys voorts. Wij waende terstont na rama te rijden mer wij en konden daer niet toe gheraken, duchtende voer langher te blijven ende baden onse patroon anderwerfs te willen ghaen tot die heer van iherusalem, twellick hij niet ghaerne en dede want hij niet guet om spreken en was, mer ons patroon ghinck noch ende brochtet alsoe verde mit bidden ende smeken, mits dat onse patroon den turck ghaef boven sijn bedinckt loon, twee zijden tabberts mits meer ander juwelen, alsoe dat wij desen avont omtrent .ix. uren op saten op onse ezelen ende reden wt iherusalem alle desen nacht mit groter pijnlickheit sonder rusten tot rama toe, en was oeck niet veel meer ghesyen, want die pellegrums altijts gemeenlick tusschen weghen pleghen te rusten Ende des anderen daghes omtrent .x. uren den .xxvij. dach in Augusto quamen wij tot rama int hospitael, welke hospitael die waerdighe coninghinne helena hyer voortijts heeft laten maken ende naemaels, bijden ouden hertooch phlips toe doen, tselfde gherepareert is geweest, tot behooff ende nootrufticheit der peregrijnen Ende is dit voerscreven hospitael daer toe ghedoteert gheweest mit veel jaerlickse renthen om tselfde hospitael te onderhouden mit veel schoenre provenen. Mer den turck heeft dese renthen al an hem genomen Alsoe dat daer niet en is dan dat ghij op die bloote aerde moecht legghen ofte op een matte die welke aldaer te cope comen Ende die turcken brenghen v oock vytaelgie te coop, als huenderen, eyeren, al bereyt ende druven ende broot. mer ghij en hebt daer ghene wijn ten sij dat ghijse voer v brenckt ofte datse den trosman ofte yemant van den scheepghesellen aldaer brenghet om v te vercopen, wel dier om ghelt, het wellick wel somwijlen gheboort alsoet met ons dede. Item Des anderen daghes smerghens, den .xxviij. dach in augusto, meenden wij terstont te reysen mer den turrick en was niet ghereet alsoe dat wij noch allen dien dach daer musten blijven Ende die turcken quamen bij ons ende deden ons groten overlast, alsoe dat ene van onse broederen, geboren van wtrecht, huych gerritz. foyt genaemt, die sijn ghelt benomen werde alsoe hij spijs was copende ende hij wilde daer teghens seggen ende ghreep enen turck die hem slooch, bij sijn hemde twellick een weynich schoorden ende stiet hem alsoe ter neder, waer voer hij must gheven .iij. ducaten ende .viij. marscellen ende hadt noch groote gratie toe Want hadde onse patroon ghedaen, die dat wech leyde eer dattet die turken vernamen, hij en souder mit .c. ducaten niet ofgecomen (sijn) hoe wel dat hij ghelijck hadde. Alsoe dat ic rade een yghelijck die daer coomt, dat hij patientie heeft in als dat hem gheboert, want een cleyn saeck wert daer seer groot gheacht, an ghaende dat ons gheboert.

Hoe ende in wat maniere wij peregrinen wt rama ghereden sijn ende ten laetsten gecomen sijn tot Japha ende ghescheyden sijn wt die handen vanden turcken.

Den .xxix. dach van Augusto saten wij mitten turcken ende reden wt rama ende sijn metten kurtsten gecomen tot Japha ende werden ghelijck weder omme gestuwet in die crotten ofte kelders ende aldaer laghen wij tot teghens den avont, mer ic mit sommighe lyepen wt op die zeestranghe baden, ter plaetsen daer sinte pieter geropen wert van onsen heer Ende ter wijlen dat wij aldus waren badende, soe quam aldaer een cleyn scheepkijn wt Cypers mit drie pellegrums ende wij musten allegader in die kellenaers ofte crotten, want den turck examineerden dit cleyne Scheepkijn Ende van stonden an creghen wij gheley om te scheep te varen, mer den turck behyelt bij hem onse patroon Ende dese drie pellegrums brochten sonderlanghe nyuwe mare ende tijdinghe van onsen victoriosen keyser karolus ende van den coninck van vranckrijck, het wellick den turrick niet wel in en ghinck Als dat onse keyser ghetroudt soude hebben die dochter van die coninck van vranckrijck Ende weder omme soe soude getrout hebben die coninck van vranckrijck des keysers suster te weten die coninginne van poorteghael, mer of dat waer was of niet en wisten wij niet, mer gheloofden allegader bet neen dan Ja. Nota. Na die mael datten turrick sijne wil hadde van onse patroon Soe heeft hij hem laten ghaen ende quam den donkeren avont scheep, daer wij alleghader seer doer verblijt waren ende van stonden an schoten wij meest alle onse buschen losch, die wij opten schepe hadden tot een teyken van blijschappe. Nota. Ghij selt weten dattet nv was den .xxiij. dach dat wij op dat heilige lant quamen ende weder vant heilige lant tscheep vueren, daer wij van waren te iherusalem ende te bethleem .xvij. daghen Die ander ses daghen waren wij reysende tuschen iherusalem ende Jaffa als voerscreven is. Item Nademael ons patroon tscheep gecomen was Soe quamen noch des anderen daghes den .xxx. dach van augusto veel turcken in onse scheepe ende deden haer comantschappen teghens onse patroen, copende van hem lakenen ende dier geliken, ende teghens den avont Soe voeren sij weder om te lande. Item Daer waren van onse broederen .v. ofte .vj. ytalyanen ende franzoyzen die ghehuert hadden een cleyn scheepkijn om te zeylen na damiaten ende wilde voorts nae die grote vermaerde coopstat Alckayr ende alsoe voorts na den heylygen berrich oreb ende zynay om aldaer dat graft der heiliger maertelarisse ende maghet sinte katherijn, wellike cleyne scheepkijn inder nacht an boort quam. Daer waren omtrent drie duytse van onse nederlanders die ghaerne mede gheweest hadden, mer sij en wildense niet hebben om dat regiement van hoer droncken drincken tusschen weghen, alsoe dat regiement van onse duytschen niet veel en duchte int opreysen, overmits droncken drincken, aldus soe en vueren sij niet mede. Item Na dat sij ghereyst waren beghonste onse bootsghesellen ghereeschap te maken om tzeil te ghaen, alsoe wij deden Want tsander daeghs voerden dach, soe waren die anckers ghelicht ende wij vueren van Jaffa tot Cypers ende dat was den lesten dach van augusto, ende wij vueren omtrent .vj. daghen, alsoe dat wij luttel profyteerden ende bleven aldoer onder dat lant van scyryen, het wellick streckt ant lant van Judeen. Ende ons werden ghewesen den berch van Carmelen, daer die vrouwen bruers eerst haren oorspronck off hebben ghenomen Ende ons quam doe een groot schip te gemoet van veneetgien, bij ons soe quam die patroon mit een boot, begherende van onse patroon ghespijst te werden van vitaelgie, want dat schip groot ghebreck hadde Ende alsoe hij ende wij noch waren onder dat lant der turken, soe en mochte hij noch wij niet landen Ende alsoe wij mede niet wel voersyen en waren, want onse patroon gheen broot en konde gecrijghen int heilige lant overmits dat gheschil der arabianen Soe musten sommighe pellegrums, die niet voersyen en waren van hoer eyghen broot, die musten eten groff bischuyt daer die wormen wt lyepen Want wij ghemeent hadden in twee ofte in drie daghen te zeylen in Cypers, daer wij wel .xj. daghen over waren Soe was dat ons broot ghebrack, niet temin onse patroon dede hem vant selfde dat wij hadden van wijn ende van broot ende versch water, twellick wij nae meest selver van duen hadden Wanttet water vant heilige lant en mach boven drie daghen niet dueren ofte ghuet blijven, alsoe dat wij gheen guet water en hadden ende die cleyne wijnen van veneetgien waren ten eynde, alsoe dat wij al hete malevezeyen musten drincken, waer doer sommighe van onse broederen sieck werden. Item Onder al, soe creghen wij beteren wint, alsoe dat wij quamen in die haven van Cypers den .x. dach van september omtrent middach ende worpen tancker wt voer psalinis.

Hier navolghet die gheschicktenisse des lants van Cypers ende sal vreemt wesen om lesen.

Psalinis heeft hyer voortijts een stadt gheweest mer is nv al voerghaen, alsoe datter mer een huus ofte twee op die stranghe en staet, daermen die comanschappen in ende wt doet ende ontfanckt ende levert. Nota. Ghij sult weten, als dat dit eilant van Cypers toebehoort den veneetcianen ende is een rijck eylant ende plach hyer voermaels een coninckrijck te sijn ende daer een weynich westwaert van psalinis is enen souten berrich, daer wonderliken veel zouts wtgegraven wert, twellick die veneetcianen alle te maelen an hoer houden ende doen dat brenghen wt haer eyghen schepen tot veneetgien ende wert ghelevert die zingerie van veneetgien, behoudeliken dat sij daer voer ontfangen hoer gesette loon Ende die heren van veneetgien ghebruyken dit tot haren wille ende daer om en comender gheen schepen in Cypers om aldaer zoudt te copen want men tselfde niemanden en vercoopt noch en moet vercopen Mer this een generael regel Soe wat schepen daer comen wt veneetgien tot Cypers, die mueten van desen zoute laden ende brenghen tselfde tot veneetgien ende en hebben niet meer dan hoor gheset loon nae hoer vracht. Item Als nv onse anckers wt geworpen waren Soe vueren wij te lande ende ghinghen tot een grote dorpe dat van daen leyt omtrent twee grieckse milen ende hiet mede psalinis, na die voerscreven stat, aldaer wij aten ende droncken ende maeckten guet tzcyer, alsoe dat veel van onse broeders werden vechtende ende kijvende onder malkanderen want sij allegader bevanghen waren mitten drancke, die welke sij veel droncken ende niet en kenden, wantet seer starcke wijnen sijn Waer om dat ic den ghenen rade die daer comen, dat sij weynich van die wijnen drincken ende waterense wel, want sij seer qwaet is voer ons gedroncken, alsoe ic an mijn selven wel bevant, want icker sieck van wert hoe wel dat ickse soperliken dranck. ende na den eten soe huerden somencken paerden en carretten ende wij reden na famagusta doer schoen vruchtbaer effen lant, waert dattet wel ghebout werden. Item Daer is luttel gheboomts ofte huysen onderweghen, anders dan somencken derpen, dier haer huysen hebben al bij een staende Ende omtrent een grote duytsghe mile van famagusta, te landewert in, quamen wij ter plaetsen daer oude famagusta plach te staen ende heeft een schone grote starcke stat geweest, mer is nv al heel verghaen ende aldaer was sinte catherijn gheboren. Item Inden eersten quamen wij an een cappelle seer diep inder aerden mit een altaer, dat was die gevanckenisse geweest van sinte catherijn. Item Daer na soe saghen wij een schoen vervallen pallas, twellick is geweest dat pallas van sinte katherinen vader coninck costus. Item Daer na soe quamen wij in een vervallen tempel ende is die plaetse daer catherijn plach te wonen, ende is teghens dat pallas over. Item Een weynich bet voorts staet een cleyn cappellekijn voer mit een portael ende boven mit een cleyn clockskijn, twellick die plaetse is daer sinte catherijn geboren is geweest, ende alle dese voernoemde plaetsen verghaen seer, want dat vollick halen dese stenen van dese vervallen huysen ende tymmeren daer ander huysen mede binnen nyuwe famagusta ende elders wt gesondert dat cleyne cappellekijn twellick die souwenierders onderhouden, die binnen nyuwe famagusta leggen, die bewaren die slotel daer van, alsoe dattet niet gebroken en wert. Item Daer na, als wij onse devotie ghedaen hadden, soe reden wij voorts weder om na nyuwe famagusta Onder weghen an die rechterhant staet vanden weghe een cappellekijn, aldaer plach sinte katherijn ter scholen te gaen Ende vlus daer bij, an die ander sijde staet een schone fonteyn die welke daer niet veel en sijn Alsoe dattet suete water aldaer niet guet te crijghen en is Waerdoer dat lant niet wel bewoent en is, het wellick groot schade is, Wantet alre schoenste ende vruchtbaerste lant is dat ic in alle die landen ghesyen hebbe.



Hyer navolghet die gheschicktenisse der alre onwintbaerste stede nyuwe famaguste alsoe genoemt.

Midts desen soe quamen wij in die stat van nyuwe famagusta daer wij bleven omtrent twee daghen ende saghense wel doer ende is nyeut wt die gront op gemaeckt, wtermaten seer starck seer (sedert) den tijt dat rodes ingenomen is geweest vanden turrick. Nota. Die mueren des stats sijn omtrent .xxviij. vueten dick ende seer hooch mit diepe graften ende an die buyten sijde der graften is die graft mede steyl neder ghemuyert. Nota. Beneden inden graft is noch ene cleyne graft omtrent .xij. voeten wijt seer dyep ghehouden onder in die steenroodtze waer in sij moghen dat water des zeets laten lopen als sij willen ende men mach die mueren ofte die huysen des stadt niet beschyeten an die lant sijde Ende an die watersijde heeftet een starck sloth mit meer ander fortresse wel bewaert mit angijnen ende thoornen die wel voersyen sijn mit schuth. Nota. An die stat en sijn mer twee poorten, een an die lantsijde die alsoe seer starck is dattet wonder waer om scriven mit eenre bolwercke daer men rondtom moet rijden, comende na doer vier ofte vijff poorten eer men inder stadt coomt. Nota. Dese poorte ende oock die poorte an die watersijde, wert seer naw bewaert van die souwenyeren, die die stadt van veneetgien aldaer hout legghen wel tot .viij. hondert tue Ende die poorte ant water heeft enen schonen ronden thoorne daer veel schoender metalen stucken in legghen op wyelen, die men wt kruyen mach oppet water ende legghen al ghereet ende gevollet, ofte den turck daer mit enyghe schepen van oorloghe quaem om hem te bevechten, Daer om soe hout die stat daer altijts legghen twee ofte drie galeyen ghereet in die haven, om die zee te reynighen in dien tvan doen is, ende die haven is gesloten mit eenre kethen alsoe datter gheen schepen in ofte wt en moghen then sij dattet die stadt belyeft. Nota. Dese stadt en is niet seer groot mer redeliken wel bewoent, mit middelbaer straten, niet seer wijt ende die straten sijn ghestroyt al mit zandt, niet ghepaveyt, na die maniere van die lande. Nota. An die marckte staet een scbone latijnse kercke ende die zouwenyerers als duytsche franzoyzen ende ytalyanen onderhouden dese kercke Want die inwoenders des stats al meest griecken sijn Ende an die marckt staet dat stadthuus met eenre schoenre poorte, die altijt open staet mit veel gheschuts ghereet ende aldaer houden die knechten seer naw hoer wake Alsoe dat die stat seer naw bewaert wert ende is oock alsoe starcken stadt als ic oyt ghesach Sommighe seyden als dat sij alsoe starck is als die stat van rodes. Item In dese stat waren wij in een cappelle aldaer die coninck van cypers misse in plach te horen ende aldaer saghen wij een van die warachtighe ses kruycken daer onsen heer van water wijn gemaeckt heeft in die bruyloft. Nota. Dese cruycke is seer groot mit enen langhen hals, syende wten grauwen, wel houdende een half vadt byers ofte meer. Nota. Tot die minrebroeders ofte gaudenten sijn twee ofte drie grote stucken van dat heilige cruus ons heren, die ons peregrijnen aldaer vertoent werden. Item Als wij nv aldus binnen dese stadt gheweest hadden omtrent drie daghen ende wel doersyen hadden, twellick oeck die slotel is van dat ghehele lant van cypers Soe sijn wij weder ghekeert na psalinis, daer ons schip was leggende om te laden zout ende anders Soe sijn mede sommighe van onsen broederen ghereden tot Nycosya twellick een vermaerde grote coopstat is oeck die principael van heel cypers, daer legghen al die coopluy, ende alle die gueden die die schepen van veneetgien overbrenghen werden aldaer voerts ghevuert op ezels Ende aldaer soe wert dat cypers zatijn gemaeckt ende als die daer gheweest waren omtrent drie daghen Soe quamen sij weder bij ons te salynis, daer wij twee van onsen geselschappe beghroven in een kercke ghehieten sancto lazaro, staende bij die stranghe daermen eerst an coomt ende is eens deels latijn ende twee deel griecks. ende een vanden tween die daer storven was een priester van lauwerden wt vriezlant ✠ ghehyeten heer vop Tander was een vrouwe van Amsterdam ✠ ghehieten Ghijzlant Jansdochter. Item Ghij sult weten dat van dese kercke staet een grote vierkante huysinghe, daer in wonen stradioten die die veneetcianen aldaer houden leggen in sent om dat lant te bewaren, ende besijden an haer huus daer leyt een barckskijn, daer sij altijt waecke op houden, ofte sij bij avontoere enyghe schepen vernemen opter zede Soe verkundighen sij dat van stonden an te famagusta aldaer dat garnisoen leyt, want sij hebben altijt paerden die ghereet staen, daer sij mede rijden tot allen tijden vanden daghe lancks dat watere vernemende enyghe coomste van schepen, alsoe dat ic dese maniere selver ghesyen hebbe van doene Alsoe dat die van veneetgien seer naw laten bewaren dit lant van cypers wantet een seer costelick eylant is ende sij daer veel profyten wt hebben ende den turck seer na leyt, want cypers dat wterste lant is van kerstenrijck. Item Die veneetcianen lyeten aldaer buyten psalynis maken, den tijt dat ic daer was, een groot vierkant huus om koorn in te doene, want daer veel koorns ghewonnen wert ende is aldaer guet coop Ende daer soudes noch veel meer ghewonnen werden, waer dattet lant wel ghebouwet werden mer dat vierde paert des lants en wert niet ghebouwet. Item Waneer die schepen van veneetgien aldaer comen soe sullen sij dat koerne vueren tot veneetgien ofte elders daert hoer ghelieven sal, want daer anders gheen schepen laden en moghen dan die van veneetgien alsoe ic voerghescreven hebbe. Item Ghij sult weten als dat omtrent drie duytsghe milen van psalinis leyt enen hoghen berrich ende aldaer staet een cappellekijn op ende aldaer is een groot cruus Men seyt dattet dat cruus vanden gueden moordenaer is die genoemt was Dismas. Ende men seyt dattet helena heeft aldaer doen brenghen Sommighe segghen mede, datmen nyet en kan ghesyen offet hanckt dan offet staet, mer dat en segh ic niet, wat daer of is des beveel ic godt. Nota Desen berch is ghehieten mons croft ofte den berch des cruus ende is seer hooch ende pijnliken om op te climmen ende men syetse seer verde inder zee, ende int lant van cypers wast oock seer veel booms wuls. (oock) karoben, dat is guet gheliken boonen ende wast an boomen, men seyt datmen die sukercandye daer of maeckt. Item Deser tijt hoorden wij segghen, als datten turck opter zeede was ende hadde genomen twee schepen van veneetgien ende hadde .xv. man van die schepen doer laten saghen. alsoe dat wij daer gheleghen hadden .xiiij. daghen Soe sijn onse pellegrums alle ghelijck te schepe gecomen, wt genomen omtrent .x. franzoyzen die waren wech gevaren mit een ander schip dat daer ghereet lach duen wij daer an quamen Ende somenken van onse pellegrums die namen spijs ende dranck perfoortze vanden patroon ende seyden, sij wilden mit hem eten ende drincken nae wt wijsen hoer contrackt, want hij ons belooft hadde aldaer te legghen niet meer dan .x. daghen ende was nv den .xiiij. dach dat wij aldaer quamen. Alsoe dat wt desen groot gheschil ende rumoer rees tusschen ons ende die bootsgesellen van een ander schip twellick bij ons lach ende toebehoorde mede onse patroon Ende onse patroon dit vernemende, quam hij desen avont tscheep ende die pellegrums wilden hem buyter boort werpen alsoe sij veel al droncken waren Ende mits desen soe wert onse patroon ropende, alsoe dat die bootsghesellen vant ander schip onse bootzghesellen ende den patroon te baten quamen, alsoe datter een vechtelic op rees ende werden twee ofte drie van onse pellegrums seer ghewondt, ende als dit die ghemeen pellegrums ontwaer werden Soe ghincker een groot ghecrisch ende gheroop op inden schepe, alsoe dattet boven maten wonder was, datter niet veel an beyden sijden doot en bleef ende vermoert en werde. Wantet inder nacht was. mer doer goods gratie soe werden daer vrede ghenomen den tijt van Achte daghen gheduerende, mits dien dat die patroon van dien nacht tzeyl soude ghaen alsoe hij dede, waer mede die pelleghrums te vreden waren, ende dit was den .xxiiij. dach van septembri Ende des anderen daghes den .xxv. dach, voerden dach, lichten wij ons ancker ende vueren na lymyson, ende is een haven in cypers, daer wij an waren int ghins varen, alsoe ic hyer voer ghescreven hebbe, ende is omtrent .xl. milen van psalynis. Ende des anderen daghes Soe quam ons een groot schip van veneetgien te ghemuet ende sant ons sijn boot mit een bryeff an boort, welken bryef in hyelt, dat wij voer ons syen souden, want den turck was ons verwachtende mit .xx. schepen, soe ghaleyen ende fuysten, ende was om die pellegrums te doene, alsoe dat wij den .xxvij. dach quamen te lymyson, aldaer wij in namen onse wijn ende hout om te barnen, ende bleven aldaer verwachtende twee ofte drie grote schepen, die welke noch te psalynis waren, die oeck mede mit ons zeylen souden, Waer of dat een schip onse patroon toebehoorden, alsoe ic voer ghescreven hebbe. Item Des anderen daghes, den .xxviij. dach, quamen die twee schepen bij ons ende dat derde schip bleef noch aldaer om sijne wijnen in te nemen ende hout te bernen ende soude des anderen daghes oeck bij ons wesen, alsoe ons belooft was Aldus soe ghinghen wij tzeyl ende vueren mit dat een schip, twellick onse patroen toebehoorden, na baffa, aldaer dat schip noch innemen soude somencke zacken mit boomwol ende daertoe kisten mit suyker ende dier gheliken, daer wij na wachten ende oeck dat schip twellick te lymyson noch was, In deser manieren sijn wij gecomen te baffa den lesten dach van september. Item Des anderen daghes, te weten den eersten dach van octobri, soe vueren wij mit onse barcken an lant ende sijn gegaen in die stat in die kercke van sinte pieters ende pouwels ende is een schone latijnsghe kercke, aldaer sommighe van onse priesteren misse op daden ende na dat wij misse ghehoert hadden, soe sijn wij gegaen ende hebben versocht die plaetse daer die seven slapers ofte gebroeders mit hoer moeder (ghevlucht) waren, totter tijt toe dat zij gemartalyzeert werden, ende waren gheheten die seven machabeen, ende is nv een grieckse cappelle, staende onder die aerde mit sommighe trappen neder te ghaen Ende alsmen daer beneden is Soe ghaetmen noch mit .x. ofte .xij. trappen nederwaert ende daer staet een fonteyn mit alte seer zuet kuel waterkijn daer die gebroeders wt droncken, terwijlen dat sij daer saten. Item Van hyer soe sijn wij voorts gegaen tot een vervallen convent van die minrebroeders ende heeft hyer voermaels een schoen convent geweest alst noch wel schijnt andie kercke ende den reventer, die noch al gheheel staen, ende sijn alte suverliken gewrocht van herde steen na maniere van die lande, alsoe datmen wel sicht dattet een schoen regiement geweest is. Nota. Onder dat choor der kercken staet een seer diepe kelder mit veel ghaten ghins ende weder ghaende onder die aerden Ende men ghaet dese kelder van buyten after ant choor in. ende men seyt dat in dese kelder gevanghen lach sinte pauwels ende bernabas ende thymotheus sijn discipulen, doen hij reysen soude na romen ende overmits tempeest ende onweder, soe brack dat schip ende quamen aldaer te lande Ende die van iherusalem hyelden hem daer alle die winter legghen gevanghen. Ende daer na sijn wij gheghaen in ons logys ende maeckten guet tscyer ende vueren teghens den avont wederom tscheep, alsoe daer quaet logys is te crijghen voer veel menschen. Want die stat seer verghaen ende ghedestruweert is van die engelsche, in wrake van des conincks suster. Item Ghij sult weten als dat die stat van baffa heeft hyer voertijts gheweest een grote schone stat alst noch wel blijckt ende schijnt. Ende des anderen daghes den .ij. dach van octobri, soe sijn onser som ghegaen totten patroon vraghende, waerom hij niet tzeyl en ghinck want wij guede wint hadden Soe heeft hij ons geantwoort als dat hij daer gearresteert (hadde) om dat schip te verwachten daer wij aldus langhe nae gewacht hadden. Want aldaer den oppersten capyteyn van cypers in was ende wilde dat wij na hem wachten souden om dat wij ende hij te samen tebeth beschermt souden sijn voer die vianden Daer wij op antwoorden, dat wij langhe ghenooch ghewacht hadden ende datmen oeck gheen pellegrums bestellen en mnchte Want dat schip ons toebehoorden ende niet hem Ende als onse patroon dat hoorden, soe heeft hij ons geantwoort dat hij bereyt was mit ons te varen, mer onse pyloot must aldaer blijven, want die beset was ende hij niet, want dat al wel wist datmen hem noch ons niet besetten en mucht, mer ons en diende niet te zeylen sonder pyloot, aldus soe bat hij ons als dat wij pacientie wilde hebben noch .ij. daghen, hopende dattet alsdan bij ons sonde sijn. twellick wij hem concenteerden. ende doen die twee daghen gepasseert waren, soe en was dat schip noch niet gecomen, twellick ons seer verwonderde Want doen wij van psalinis vueren, soe haddet onse patroon belooft daeghs na ons te vollighen. Ende des anderen daghes den .v. dach van october Soe sijn bij ons gecomen twee ghaleyen van famagusta ende brochten ons tidinghe, als dattet grote schip daer wij na wachten, was over drie daghen tzeyl gegaen ende soude certeyn bij ons wesen binnen enen dach ofte twee ende dat sij selver gecomen waren bij ons om te besyen of die vianden daer niet omtrent en waren Ende na dat sij een weynich bij ons gheweest waren ende ons gegruet hadden mit haer trompetten schilmeyen ende trommelen Soe hebben sij oorlof an ons genomen ende sij sijn gevaren te baffa ende bleven al in die haven legghen twee daghen Ende den .vij. dach tsmerghens Soe sijn die twee galeyen ter zewaerts in ghevaren om te besyen ofte sij enyghe schepen van oorloghe vernemen muchten Ende als dit gheboorden, soe sijn wij weder om tot onsen patroon gegaen ende hebben hem alleghelijck gheseit, als dat wij niet langher toven en wilde ende dat hijt oock wat kurt maken soude, oft sou sijn schult werden wanter veel van onse pellegrums sieck werden ende die noch gesont waren stonden allegader in groot perikel om sieck te werden. wij hadden ons veel liever doot te vechten dan van hem vermoordt te werden. Want wij die spijse ende die luchte van die landen niet verdraghen en muchten, alst wel bleeck, want den derden man binnens scheeps wel cranck was, alsoe wel die bootsghesellen als die pellegrums, ende mit dat wij dese woorden ghebruyckten mit onse patroon, soe sijn onse gesellen gecomen ende hebben geseyt, als dat sij wter maerschen syende waren een groot schip in zee. als onse patroon dat hoorden was hij seer verblijt ende heeft van stonden an gesonden een barck in zee om te besyen wat schip dattet was ende beloofden ons, indien dattet dat schip niet en waer daer wij na waren wachtende, soude van stonden an mit ons voorts zeylen ende dat op peyne van duysent ducaten te verboren Ende inder nacht soe is dese voerscreven barcke weder om gecomen ende tijdinghe ghebracht als dattet dat selfde schip was dat wij aldus lanc verbeyt hadden ende dattet sanderen daghes bij ons wesen soude, waer of wij verblijt waren, Ende is alsoe gheschiet des anderen daghes ende sijn bij ons gecomen ende hoer ancker wtgheworpen Ende onse bootsghesellen sijn van stonden an hoer te hulpe gecomen mit onse barcken ende hilpen haer laden al dat gheen dat sij te laden hadden op dat wij alsoe veel te gheringher voorts zeilen souden. Item Op denselfsten dach omtrent middach, soe saghen wij een ander groet schip in zee hetwellick na ons toe quam ende was een schip alsoe ons docht van oorloghe, ende doen sij merckten dat wij haer coomste verwachten ende hem niet en ontsaghen, want wij drie schepen bij een waren Soe sijn sij wederom terugghe gezeylt ende seynden hoer booth an lant, aldaer sij die beesten roofden, waerdoer wij vernamen als dattet zeerovers waren van rodes Alsoe dat wij wt desen, des anderen daghes noch al dien dach stille bleven legghen. Item Onder al sterf ons enen broeder of wt spangien ✠ die welke beghraven wert opt lant Ende desen nacht lichten wij alle drie onse ancker ende sijn ghelijck voorts ghezeylt ter zeewaert in mit enen gueden winde, daer wij godt of danckten Ende int voorts zeilen soe isser een van onse bootsghesellen buyter boort ghevallen die wij saghen onnoseliken verdrencken ✠ ende en muchtens niet ghehelpen, twellick verdrietich was om syen, ende dit was den .x. dach van octobri mer inder nacht, soe is ons een alte swaren storme over den hals gecomen, waer doer wij in groten swaren perikele waren, want wij waren op dat alre quaetste water, ghehieten sinte helena-en gholven, dair ic hier voer genooch van ghescreven hebbe, ende des anderen daghes, soe vonden wij ons ghezeylt mitter storme teghens een eylant, ghehieten castel rodes ende is onder die jurisdictie van rodes ende was wonder en hadde ons godt niet bewaert, wij en souden ghezeilt hebben op die steenroodtsen, want wij niet verde en waren vant eylant alst dach geworden was, die nachten waren seer lanck ende duyster overmits dat wij gheen maen en hadden. Item Den .xj. dach van octobri wasset seer stille, alsoe dat wij alle dien dach laghen en dreven oppet water voer dat eylant. sorrighende als nv ende als nv, dat wij oppet eylant ghedreven soude hebben. Mer teghens den avont isser wederom een starcke wint opgheresen mit reghene ende lyepen weder om ter zewaert in ende waren dien nacht in groten perikele, alsoe dat wij des anderen daghes, den .xij. dach van octobri passeerden dat eylant van rodes, want die storme niet op en hyelt Ende teghens den avont beghonstet seer te donderen ende te blyxemen mit groten reghene, alsoe dat wij dyen nacht wederom in groten perikele waren. Item Den .xiij. dach van octobri, tsmerghens, soe vonden wij ons ghezeylt neffens een eylant ghehieten scharpen, ende is onder die jurisdictie der veneetcianen Item In dat eylant is een sonderlanghe maniere, Dat soe wye coomt tot een man begherende sijn dochter te hebben te wijve, soe wertse hem ghedaen ende mach daer bij ghaen slapen drie ofte vier nachten ende isset dat sij hem ghenoocht, soe mach hijse houden ende en ghenoocht sij hem niet, soe seynt hijse wederom thuus ende daer mede soe is dat hijlick gedaen, mits dat die bruyt enyghe ghuelickheit ontfanckt voer haer eere ende daermede is sij ghepayet totter ander coomt dier bet gracie in heeft. Item Overmits dat die storme niet en cesseerden Soe en muchten wij aldaer niet havenen ende vueren voerbij mit starken winde ende groten reghene doert kanaer, twellick is een perikeloos water, wantet om en thom vol clipten leyt ende daer om isset seer perikeloos om doer te zeilen ende bijsonder alst duyster weer is, alsoet nv mit ons was ende teghens den avont, soe stack die storm noch meer op dan sij oyt gedaen hadde ende werde seer donderende ende blixemende, mit seer groten reghene, alsoe dat wijs ghenen raet en wisten. somenken van onsen broederen biechten hem ende maecktent alsoe sijt gheven ende nemen wilde, Want inden avont hadden wij naest om ghezeilt ende mit alsulker perikele passeerden wij die nacht. Item Den .xiiij. dach van octobri, smerghens, beghonstet te stillen ende alst schoen dach was, vonden wij ons bij twee clipten genoomt cristiani ende wij saghen dat lant van Candien ter slinckerhant van ons legghen alsoe verde als wij oghen muchten Ende des anderen daghes passeerden wij dat lant van candien daer wij dien nacht na op ghelopen waren, mit dat ons die wint contrarie vyel Ende teghens den avont soe quamen wij bij een clipte ofte eylant ghehieten mallio ende leyt achter dat eylant ghehieten cirigo ende is alte periculoos om te passeren, want die pellegrums wel eer aldaer .xxx. daghen gheleghen hebben eer sij daer voerbij consten comen, want die wint hem daer contrarie was ende het is oock aldaer rondsom vol clipten, alsoe dattet aldaer seer periculoes is om te sijn waneer daer een storme op coomt, twellick wij wel ghewaer worden. Item Den .xvj. ende vanden .xvij. dach en weet ic niet veel van te scriven dan wij veel schepen des merghens saghen op die zee ende duchten dattet vianden waren gheweest, mer wij vernamen als dat sij wt candien quamen, al gheladen mit nyuwe malevezeyen. Item Den .xviij. dach passeerden wij die stadt van modon die wij saghen, ende in die nacht soe starf ons enen broeder of, genaemt huych gerritz. foyt van wtrecht, ✠ die wij aldaer buyten boort setten. Item Den .xix. dach passeerden wij dat lant van janthen, aldaer wij buyten om vueren. Item Den .xx. dach passeerden wij corphon ende teghens den avont soe quam ons alten vreseliken weder opden hals twellick alle die nacht duerde, als van swaren dondere ende blixeme mit alten groten seer starcken winde, alsoe dat wij enen lastighen swaren verdrietighen nacht hadden als godt wel weet, want wij desen nacht in meerder perikel waren, dan wij noch oyt gheweest hadden. Item Den .xxj. dach des merghens, vonden wij ons bij een eylant ende leyt ant lant van Albanien, in wellick eylant alten wreden wilden volcke woont, Want sij nyemant onderdanich en willen sijn, noch den turck noch die veneetcianen Want waneer sij enyghen kerstenen vanghen ofte crighen, soe vercopen sij die den turcken, In contrarie waneer sij enyghe turcken crijghen ende ghweldich werden, soe vercopen sij die de kerstenen op die ghaleyen te setten. Item Den .xxij. dach quamen wij voert lant van slaffolonia ende vanden .xxiij. dach ende vanden .xxiiij. dach en weet ic niet veel van te scriven, anders dan wij vueren soe ghins ende soe weder, want wij gheene wint en hadden die ons profyteerden. Item Den .xxv. dach van october soe sterf onse scrivent vanden schepe ✠ die wij dien avont hielden binnens scheeps, hopende als dat wij des anderen daghes an lant gecomen soude hebben, om hem aldaer te beghraven, mer die wint was ons alle dien dach contrarie, alsoe dat sommige van onse pellegrums ghinghen totten patroon ende seiden als dat sij wilden hebben dat dode lichaem oeck buyten boort gheset te werden, in manieren alsmen onse pellegrums gedaen hadde, verduchtende altoes voer onweder, Waer op die patroon ons ter antwoort ghaf, indien wij binne ij ofte iij uren die wint niet mede en hadde, soe soude hij ons begheerte doen in dien hij niet landen en mochten, twellick oock niet mogheliken en was Soe werden desen dode buyten boort gheset omtrent sinte Andries berghe Ende teghens den Avont soe slooch die wint om ende beghonste enen starcken winde te wayen, alsoe dat wij desen nacht niet al sonder sorrighe en waren, ende wij passeerden oock dese nacht sommighe clipten ende berghen ende oock steden ende havenen legghende ant lant van slavonyen, die welke ic niet en bescrijff om kurtheyt des tijts ende oeck om dat ick er over of ghescreven hebbe Ende waren voorts in deser manieren langhes dat water drivende ghins ende weder, mits dat wij ghene wint en hadden tot den .xxviij. dach van octobri toe, doen passeerden wij Jara. ende sijn voorts ghezeilt ende gecomen den lesten dach van octobri, ende was alreheiligen avont, tot in die haven van Parens toe Ende naedemael ons ancker wt gheworpen was, soe sijn wij mit vruntschappen ghescheiden van onse patroon ende sijn ghezeilt ofte ghevaren mit barcken, mits oock alle onse boghaetgien, tot die stede van parens ende waren meest allegader cranck ende haddet oock langher gheduyert, het hadde te duchten gheweest dat wij wel .xxx. ofte .xl. doden meer ghehadt souden hebben. Item Angemerckt datter onser veel was ende dattet stedekijn van parens cleyn is Soe deelden wij ons in veel partijen hyer ende daer in herberghen ende in burghers huysen. Item Om nv voorts declaratie te hebben Soe sult ghij weten als dat die stede van parens een aertsbisdom is ende buyten in die velden legghen veel tomben ende daer staen veel cappellen alsoet een grote schone stat geweest is ende hyer waschen veel olijffbomen. Item Dese stat parens is gheleghen in een lustich lant daermen wt ghaen mach in hongharien ende doer meer coninckrijken te lande tot iherusalem, mer het is seer sorrichlick Want nyemant en soude gheley crighen doer alsoe veel landen der onghelovighen te wanderen Waerom dattet nyemant te raden en is dat te beghinnen. Item Het is alsoe dat waneer paris van troyen varen woude om te nemen mit ghewelt helenam die coninginne van grieken, die een gheecht wijff was meandri, welke een oorsake was der verderfenisse van troyen, als bescreven wert indie storie van troyen Soe dede die voerscreven paris troyen in dese stadt van parens alle sijn schepen Ende doen hij helenam ontroofden alsoe mit hem bracht in dese stadt van parens, ende doen ghaf hij dese stat die name parydynum, hoe wel dat dese stat ghemeenliken gheheten wert van den ytalyanens Parens. Item Voorts in deser manieren parens wel doer syen ende als wij aldus daer waren Soe vonden wij aldaer enen broeder, een van vijf franzoyzen, welke vijf edele mannen in cypers te salynis van ons schyeden, ende dat daerom want sij niet langher in cypers en wilden leggen, mer wilden hoer reys kurter expedieren dan wij Ende veel van ons waren oock van die meninghe al wasset dat sij bij den meesten hoop noch bleven, twellick ons oeck allegader verde het syenste was Als ghij horen sult. Item Soe hebben dese vijff edele mannen een schip ghehuyert tot Candien toe Daer onse patroon oock niet rouwich om en was, ja al hadden wij oock allegader voorts ghelopen, want sijn coste waren daer doer ghelicht ende was den ghenen dubbelde koste die sulcks deden Ende desen vijften broeder die wij vonden alleen te parens, vertooch ons mit verdriet horen swaren laste die sij gheleden hadden opter zeede van winde ende van storme ende van zeerovers ende datter een van vijfen ghesturven was ende dat die ander drie broeders in Candien ghebleven waren ende en durstent niet avontueren voorts te zeylen Mits dese tidinghe ende nyuwe mare Solliciteerden voorts om barcken te huyeren daer wij mede mochte voorts geraken tot veneetgien Want dat een generael reghel is waneer ghij coomt zeylen van Japha tot in die haven van Parens Soe scheyt ghij mit oorlofe vanden patroon, waerom, want dat schip moet soe langhe blijven legghen eer dattet te veneetgien an comt in dese haven van parens, ter tijt ende ter wijlen toe dattet selfde schip gelost is vanden zwaren ballaste, want van parens tot veneetgien toe isset seer ondyep ende seer perikeloos om te zeilen, doer die avontuerlike clipten, twellick sonder twijfel periculoeser is dese .c. milen tuschen parens ende veneetgien dant is te zeylen voorts van parens tot Jaffa Aldus soe is een yghelick naerstich, voer hem te syen om te huyeren starcke barckens, mit guede verstandele schippers in manieren als wij deden ende huyerden alsoe veel barckens als ons van noode waren, alsoe daer onser veel waren ende niet al in een schip barricke ghesitten en konde, ende ghaven, die man voer die barcke (vacat) ducaten, ende als wij nv aldus binnen parens waren gecomen op alre lieve heiligen-Avont ende maeckten guet tcyer, onse lichamen recreeerenden, alsoe sij al machteloos waren gheworden mits die zeede Soe sijn wij op alre heiligen dach des merghens vrooch opghestaen ende misse ghehoort ende voorts nae de middach voorts ghezeilt tot een stedekijn ghehieten Omagho ende ghinghen aldaer inder kercken ende hoorden vigilie voer alle gelovighen zyelen ende bleven voorts desen avont in dit stedekijn ende waren ghelogieert bij die poorte in die roden leeuwe ende deden onse devotien voer alle gelovighen zyelen. ende als wij nv ons middachmael gedaen hadden, sijn wij voorts tzeyl gegaen ende zeylden voorts desen dach mit swaren lastighen winde ende was oock een lastich onweder, want alsdan seer periculoes is om aldaer te zeylen Alsoet aldaer seer ondiep is, voll steenroodtzen ende periculose clipten ende die barcken sijn seer ranck. Onse schipper die hadde onse barke een wijl tijts al versuymt mit sijn dromen ende slapen Mer godt voersacht dat wij noch voorts zeylden mit groten storme ende reghene Ende die redeliken te pas gheweest hadden op die zede, die worden nv alsoe syecke, als dat ons dochte die doot over gecomen te hebben Mer sijn doer goods gratie vast voorts gecomen ten laetsten tot veneetgien, mit swaren lastighen reghene, alsoe dat wij naw enen droghen draet an ons lijff en hadden, nadt ende vuyle, alsoe reghenende datmen die straten naw ghebruyken en muchten, ende quamen dese sinte huybrechtsdach blijdeliken binnen veneetgien als verloste ghevanghens, ende ic ghinck mit sommighe van onsen bruederen ter herberghe tot een duytsche, francisco, een schilder, aldaer wij quamen voer die noene ende maeckten desen dach guet tscyer. Item Des anderen daghes den vierden dach van november ende stonden des merghens op ende hoorden misse ende als nv soe tracteerden wij voorts te reysen na huus, want een yghelike daer vlijtich toe is. Item Die als dan cranck is in sijn lichaem ofte in sijn boers die en isser sonder twijfel niet wel an, twellick ic well merckten deser tijt.

Hier na sal ic verclaren hoe ende in wat manieren wij ghereyst sijn wt Veneetgien een yghelick na sijn stadt.

Als ic nv mijn selven wel onderleyt hadde binnen veneetgien vant ghunt daer ic mede te vreden was ende mijn booghaetgie wel ghepackt hadde Soe maeckten ic een kurte pose guet tcyer Ende ghinghen daer na mit ons .ix. broeders wt hollant in een barcke desen vierden dach van novembri voerden noene ende vueren mit blijschappen wt dese princelike heerlike coopstede veneetgien, wyens circunstancien ic voer hebbe bescreven na mijn simpel verstant, alsoe dat ic dat hyer bij laet blijven Ende sijn in deser manieren voerts gevaren mitter barcke ende gecomen tot meysters. Item Van stonden an voorts mit malkanderen ghegaen te vuet mit groten arbeit doer die slickighe wech ende sijn desen avont gecomen tot martilagho aldaer wij desen nacht rusten. Item Des anderen daghes vroech opgestaen desen .v. dach van novembri ende was sonnendach Soe sijn wij geghaen van martilagho tot Castelfranco aldaer wij desen nacht rusten int zwaert, Item Den .vj. dach van novembri opgestaen ende geghaen vrooch van Castelfranco doer passant ende voorts desen avont gecomen ende gherust tot Carpenego. Item Den .vij. dach van novembri vrooch op ghestaen ende geghaen van Carpenego ende gecomen tot hospitaelego. Item Den .viij. dach van novembri des merghens gegaen van hospitaelego ende alsoe vast nederwaerts gecomen tot dat wij quamen in die starcke vermaerde coopstadt van Olms in duytslant aldaer wij hoorden segghen als dat dum fernando desen avont in soude comen. In deser manieren soe sijn wij desen avont binnen Olms ghebleven om dese stacie te syen ende was oock seer triumphelicken om syen Want hij mit schoender ordonantie, seer heerliken opgheseten mit sijnre huusvrouwe, mit groter staet in quam mit artscyers mit arbelettriers mit hele lancyen ende mit halve lancien, ende alle sijn heeren soe wel als hoer dienders waren altesamen ghecleet mit root mit gheluwe boorden gheboort Ende die dienders vanden heeren hadden levereyen buyten, alsoe datmen mochte bekennen wyen dat sij dienden ende waren alle te malen ghecleet op die duytsche maniere Ende sij hadden ketell trombelen na die turckse maniere, alsoe dattet seer om syen was triumpheliken ende schoen Ja al haddet die keyser selver gheweest soe en mucht sijne staet niet meerder gheweest hebben. sijn huusvrouwe hadde veel joncfrouwen bij haer seer schoen ende costeliken ghepareert na die duytsche maniere mit al gouden huyfden op haren hoofden ende scherlaken bonetten daer op alsoe dat dese maniere seer lodderliken stont om syen, ende wij staende in deser manieren voer sijn logys ansiende sijnen staet Soe sach hij ons seer scharpeliken an. Omtrent den avont soe ghinghe wij te ghader weder om wanderen omtrent sijn logys ende altehants soe werden wij weder om in ghebracht ende in gheleyt in die camer daer hij sat ende ath sijn avontmael mit sijnre huusvrouwe ende mit eenre sottinne alleen ander tafelen, daer alle sijn heren stonden bloots hoofts ende wij worden ghestelt voer alle die heren opdat wij dese stacie wel doer syen souden Ende wij merckten oock wel als dat hij mit sijn huusvrou veel woorden van ons hadde, mer watte en wisten wij niet Mer overmits dat wij vanden heiligen lande quamen ende alsoe hij veel mitten turck te doen heeft, soe dochten wij dattet daer van was Ende alsoe wij sonder twijfel naemaels wel bevoelden, Want na dat die maeltijt gheeyndet was ende die gratie ghelesen was Soe toenden wij hem eere ende reverentie ende hij ende sijn huusvrouwe mits oeck alle sijn heren, bewesen ons peregrijnen oeck ere ende reverentie Ende mits desen soe ghinghen wij na onse logijs ende eer dat wij ter tafelen waren gheseten Soe is sijn cappellaen, die die gratie over sijn tafel hadde ghelesen, sonder vertreck bij ons ghecomen ende ghinck oeck mede sitten an onse tafell ende beghonste ons oeck seer scherpeliken te examineren van die gheleghentheyt des turcks ende van die gheleghentheyt des lants ende wat tijdinghe wij van daen brochten, daer wij op antwoerden ende vraechde den cappellaen of hij ons ondersoken wilde of wij oock ten heilighen lande gheweest waren dan of mijn heere dum fernando die gheleghentheit der turcken wilde weten, soe wilden hem daer wel bescheyt van doen van als dat wij daer of wisten. daer mijn heer die cappellaen hem seer doer verblijden, mits soe beghonste wij hem alle dinck te vertrecken vant selfde dat wij wisten Ende mijn heer hoerden seer scharpeliken ende naersteliken toe Ende en wilde niet eens mit ons drincken, segghende alsdat hij tsmerghens vroech misse soude lesen voer dum fernando, want hij vroech wilde vertrecken. Niettemin mit veel pratens soe eens soe anders, soe festiveerden wij mijn heer alsulcks, als dat ic gheloef dat hij des anderen daghes gheen misse en las, aldus soe laet ic dit hyer bij blijven. Des merghens stonden wij vroech op ende reden voorts nae huus ende sijn mitte kurtsten gecomen tot mens. Opten derden dach van decembri sijn wij mit ons neghenen gesamentliken ghevaren wt mens te schepe ende sijn gecomen tot koelen op sinte nycolaus avont ende was wel duyster, ende ghinghen ter herberghe inden eekelboom tot des anderen daghes sinte nycolaus dach toe, misse ghehoert inden doom ende die waerde heilighe drie coninghen ghesyen ende ghevysenteert Ende nademael wij ons middachmael ghedaen hadden Soe sijn wij voorts ghevaren den rijn neder tot nymaghen toe, twellick sijn .xx. milen te water mer .xviij. mijlen te vuet ende quamen mit ons sevenen den ixsten dach van decembri guets tijts binnen nymaghen ende ghinghen ter herberghe indie zwarte leeuwe tot des anderen daghes toe, misse ghehoert alsoet sondach was, daer na mit ons sevenen een kurte poese ghuet tzcyer ghemaeckt tot een teyken van scheydinghe, ende vueren voorts wt nymaghen mit ons sevenen tot die veluwe toe, aldaer een yghelike sijnen naeste wech nam om gheringhe thuus te gheraken Ende ic meester arent willemz. ende heer Jan Govertz. van gorcum bleven tesamen int schip ende vueren te samen tot voer die stadt van boemel toe, aldaer wij desen avont bleven ende huyerden een schuyt die ons bracht dese merghen tot gorcum voer die poorte op acht uren ende was recht ghetijde om voorts te zeylen tot dordrecht, alsoe dat mijn meninghe was strack doer te zeylen, mer mijn medeheer Jan govertsz. badt mijn als dat ic doch mit hem optreden wilde in die stadt, want hij aldaer gheboren is gheweest ende vrunden aldaer hadde wonende, oom, moyen ende ander maeschappen, die hij slechs toe begheerde te spreken, mits oeck mijn belovende als dat hij daer niet toven en soude, mer soude mit mijn sonder vertreck voerts na delft varen, alsoe dat ic mede in die stadt van gorcum ghinc, Mer alsoe drae wij an lant waren ende heer Jan bij sijn vrienden was gheseten, soe sach ic wel dat daer gheen scheyen an en was op dat pas Waerom ic oorlof begheerden, segghende mit mijn blijven bij hem, en mochte hem niet profyteren Mer dat ic begherende was te weten hoe dattet mit mijn wijff ende mijn kinderen wesen mochte Want ic daer lanck van gheweest was Alsoe dat ic wt desen oerloff van hem nam, behouden dat ic sijn moeder tot delft verblijden soude van sijn wedercoomste van iherusalem ende dat hij oeck thuus comen soude binnen enen dach ofte twee Alsoe ic dede Ende ben van hem ghescheyden omtrent tien uren den elfsten dach van decembri ende sij van stonden an te schepe gheghaen ende ghevaren van gorcum tot dordrecht aldaer ic quam nae middach omtrent twee uren Ende huyerden van stonden an een schuyt van dordrecht tot rotterdam daer ic quam omtrent vijff uren inden avont Ende des ghelijcks van stonden an tot rotterdam, soe huyerden ic een schuyt die mijn bracht desen avont al ombekent tot delft, want ic daer seer sorrichvoudich om was, om niet bekent te sijn tusschen weghen, overmits het rumoer datter somwijls is vanden volcke alser yemant coomt vanden heilighen lande Oock mede soe hadde ic dat mijn huysvrouwe te voren gheseyt dat ic onbekent in comen soude Soe verde ic des bij ghebrenghen konde, twellick mijn godt ghunde, alsoe dat ic tot voer mijn doer quam int portael ombekent Ende mijn moeder ende mijn huysvrouwe marritgien saten ter tafelen ende athen ende mits dat ic int portael stondt, soe hadde mijn moeder een kroese wijns in haer handt ende seyde Ik brenckt meester Arent willemz. op ghueden hope dattet mit hem wel mach wesen, daer mijn huysvrou marritgien op antwoerden ende seyde Ic en sel niet meer wtghaen voer ic sekerliken weet hoe dattet mit meester Arent willemz. is, want ic wel sye dat alle dat vollick van mijn kalt. Als ic dese reden haer hoerden vertrecken ende al van mijn was dat sij spraken, mits desen soe toegh ic die clinck ende ryep 'boden broodt', daer mijn huusvrou schyelick op antwoorden ende ryep, dat is meester Arents stemme Ende lyep tottet portael daer sij mijn noch vant staende ende vyel om mijnen hals ende seyde welkoom lyef, ende ic hieltse op, als dat sij niet in onmachte ter aerden en vyel, hoe wel dat dit wel verghinck, alsoe onvoersyen thuus te comen was nochtans seer perikeloes Om godt hyer van te dancken ende sijn ghebenedide moeder maria ghebenedijt, Soe sij ic eerst in die oude kercke gheghaen, daer na in die nyuwe kercke danckende ende lovende godt, dat hij mijn voerspoedeliken hadde laten volbrenghen mijn bedevaert, daer ic nv over ghereyst hadde 233 daghen ende voleyndt den elfsten dach van decembri ende was manendach des Avonts omtrent .ix. uren Anno .xxv. Godt heb loff Ghedanckt ende gheloeft moet hij wesen van alle dat hij mijn verleent heeft ende tot zalicheit mijnre zyelen moet mijn godt ghunnen
Amen.

Hier na volghen die riddermannen die ridderen gheslaghen worden opt heilige graft:
Robbrecht die grave wt mijslant.
Johannes de rosa.
Albertus natael van veneetgien.
Bernaerdus tuve wt lyeflant.
Heinrick tuve sijn broeder.
Bernardus canarus pie montoes.
Andries vander carre.
Coenraet willemz. wt mijslant.
Joncker Arent boenghaert.
Joncker frans van dyest wt mechelen.
Joncker Jan palant.
Joncker willem schijvert.
Bernaert van bemen.
Heer phylgiebert Collogijn.
Heer Anthonis van cambanien.
Jan Campegioen van gendt.
Jan die vryes van ghendt.

Hier na soe volghen die namen der priesteren eerst een eerbaer bischop van Romen:
Wt die stat van Romen.
Reverendus dominus Rycomannus episcopus Venefranus vulgariter de bufolmis vocatus civis romanus.
Meester Gratiaen marenellus doctoor in medicinen.
Heer Jan van Tapia bischops cappellaen.
Jan Handig cock.
Jan Buyzemer camerling.
Heer Frans zans wt Spangen.
Heer Jan peltier wt Spangen.
Heer Anthonis Soffredy wt burgongen.
Heer Thomas Janz. van Antwerpen.
Meester Jacop van parijs. van Antwerpen.
Heer Pouwels Anthonisz. vander veer.
Heer Pouwels Janz. van wiskercken.
Heer Jan govertz. van Gorckum.
Meester Gerbrant vecterz. van Haerlem.
Heer Wopkijn wt vrieslant ✠

Wt Engelant.
Heer Geerloff doctoor inder godtheit.
Heer Willem neve wt Engelant.
Heer Thomas duen wt Engelant.
Broeder Heynrick Sittert van Gulick.
Broeder Frans Dyert van Amersvoort.
Broeder Otto langevelt van Cleef.
Van Venetgien.
Anthonis Conterijn.
Jan maria.
Lodowijck de cremona.
Jacobus Amara.
Nycolaus de opers.
Franzoys Gerardijn
Nycolaes Geoffroy.
Van Valkenburch.
Herman bussel.
Ende pieter sijn medeghesel.
Constal Cordawijn. ✠
Wt Almangen.
Herman van orto.
Van Valenzijn.
Nycolaes de puys.
Van Rijsel.
Hugo frowe. ✠
Maria sijn huysvrouwe. ✠
Van Brugghe.
Jan olyvyerz.
Van Ghendt.
Lieven doghen.
Van Loe in Vlaenderen.
Pieter Maes.
Pieter blome.
Cornelis van morselen.
Vander Goes.
Quyrijn Cornelisz.
Van Middelburch.
Hans dirckz. kueremoery. ✠
Van Tshertoghenbusche.
Goesen heynrickz. inden beer
Vander Goude.
Dirck Jacopz.
Van Dordrecht.
Pieter aertz. in die mereminne
Heinrick Tomasz. goudtsmidt.
Van Delft.
Meester Arent Willemz. barbier.
Van Leyden.
Wouter geroenz.
Claes Janz.
Van Haerlem.
Willem Cornelisz. bool. ✠
Willem hermanz. ramp.
Van Alckmaer.
Meester Adriaen bartholomeusz.
Symon Schipper.
Van Amsterdam.
Heinrick pieterz. opt meer.
Lijsbeth Jacops dochter sijn wijff.
Pieter heinrickz. hoer beyder sone.
Claertgien hoer beyder dochteren.
Trintgen hoer beyder dochteren.
Ghijzlant Jansdochter hoer allre dienstmaecht. ✠
Lijsbeth gerritsdochter.
Trijn groys.
IJsbrant Tonisz.
Claes tantz.
Cornelis gerritz. alias prince.
Symon thaemz.
Rauwert allertz.
Claes pietersz. ver.
Volckert Claesz.
Jacop Cornelisz.
Van Wtrecht.
Huych gerritz. foit. ✠
Jan van Eeden.
Gillis van royen.
Gerbrant vander dwyst
Wt Vryezlant.
Fox die vriese van dockum.
Heyndrick van dockum.
Gillis die goutsmit van franiken.
Margriete die vriesinne van leeuwaerden.

Hyer navolghet die reyse van die Jordaen.

Ten eersten den tijt ghenakende om tot die Jordaen te rijden Soe sijn alle die ezelen bereyt opten berch van syon daer die peregrijnen mede voorts rijden ende visenteren alle die heilige plaetsen, gheleghen tusschen den heiligen berch van syon ende die heilige stadt van bethanien, Comende boven die stadt van bethanien drie ofte vier boochschoten weechs Coomt ghij in een valey, daer staet enen schonen tempel twellick den tempel is daer Joachim quam mit sijn ghebuyeren, doende sijn offerhande den priester vanden tempel na ouder ghewoenten ende wert Joachims offerhande versmaet, niet anghenaem gode te wesen, alsoe die priester seyde om dies wil dat hij gheen vruchte en hadde bij sijn huysvrouwe, waer doer Joachim hem seer schaemde ende en durste mit sijn ghebuyren niet thuus comen. Item Recht voer desen tempel staet een schone fonteyn mit seer kuel zuet claer waterkijn. Item Van dan soe rijt ghij al tusschen hoghe berghen doer ende bijwijlen over gheberchten .v. mijlen lanck ende alsdan soe coomt ghij in een schoen plant lant seer vruchtbaer Ende int laetste van desen berghen leyt enen seer groten berrich, die ghehieten mons carantana Daer is die plaetse daer onse heer christus ghebenedijt heeft gevast .xl. daghen ende .xl. nachten, aldaer hij getempteert wert vanden duvel om van steen broot te maken. Item Die duvel van dese plaetse stellende onsen heer ihesum gebenedijt op enen hoghen berghe daer hij den heer wees alle die rijken der werlt ende sprack Ist dattu neder valtste ende mijn aenbedest, alle die rijken der werlt sal ic v gheven Daer ihesus gebenedijt op gheantwoort heeft seggende, packt v van hene ghi satanas. v heer uwen godt suldi alleen aenbeden. hyer is oflaet van allen sonden. ✠ Item Onder den selfden berch soe loopt een fonteyn ghehieten fons helyzeus die in voerleden tijden zoudt was, ende helyzeus werp daer zout in ende dat water wert zuet ende is nv een schone lopende beeck Ja alsoe starck datter wel een watermolen malen soude Ende dit water loopt voorts doer een stadt ghehieten Jerico, welke stadt gheleghen is een grote halve mijle vanden berch carantana. In manieren als den bibel verclaert, soe heeft iherico in voerleden tijden een grote stat geweest ende oeck starck, want josue wtsandt twee verspijders om die ste van iherico te verspijden, twellick die heer vander stat ghewaer wert ende werden ghevanghen in een lichte vrouwes huyse gehyeten raab, welke huus noch staet. Item Dese stat is seer cleyn ende onbemuert ende en hebben gheen water ofte seer luttel, anders dant water vander fonteyne voerscreven, twellick daer loopt. Item Soe verde alsmen mit enen appel soude werpen buyten die stat van iherico, staet een groot vierkant huus int middel open onder den hemel Ende op die vier hoken enen thoorne, daer noch vollick in woont Ende dit plach te sijn dat huus van zacheus daer dat evangelium van spreeckt Ende in dit huus soe rusten hem die pellegrums ghemeenlick des nachts Ende op die fonteyne des daeghs, ende aldaer omtrent soe staen veel bomen. Item Van dit huus een duytsche mile voerts, staet een vierkant cloester van grieken ende is die plaetse daer sinte Johan plach te wonen inder woestenije doen hij onsen heer sach comen ende sprack Ecce Agnus dei. Ende van daen soe syet men dat dode meer Zodoma ende gomorre daer die stede versoncken sijn overmits die sonde. Nota. Men seyt dat in dit water vant dode meer gheen vischen nochte voghelen en moghen daer in leven Ende werpt ghij daer enyghe stenen in, die driven, ende werpt ghij daer enighe pluymen in, die sincken, twellick al teghens der natueren is, mer watter of is ofte niet, beveel ic godt Ic en hebs niet ghesyen. Item Van dit voerscreven cloester, wat verder dan men mit enen boghe schieten soude, soe loopt een schoen ryvyer, ghehieten die Jordaen ende heeft horen oorspronck inden berch van libano wt twe fonteynen die aldaer wt springhen, die een ghehieten Jor ende die ander Dan, comende te samen soe maecktet Jordan ende is een seer lopende water, alsoe seer lopende als den rijn, ende is wijt omtrent twee roeden ofte drie ende eyndt horen loop in die dode zee Ende in dese ryvyer, doepte sinte Johan onsen heer ghebenedijt ende daer sach hij den heiligen geest nederdalen oppet hooft van onsen heer ghebenedijt ende hoorde die stemme des vaders hic est filius meus dilectus in een teyken der waerachticheit der heilige drievoudicheit ende aldaer is afflaet van allen sonden. ✠ Item Als nv die pellegrums hoer gewaschen hebben in die Jordan ende hoer devotie gedaen Soe keren sij weder den selven wech die sij gecomen sijn na iherusalem toe opten berch van syon aldaer sij als dan eten ende maken guet tscyer, daer nae soe ghaen sij hem rusten in hoer logys ende daer mede soe is die Jordansche reyse vollenbracht.

<note>Aanteekeningen van den schrijver Meester Arent Willemsz., omtrent zijn gezin, geplaatst achter het verhaal der bedevaart.</note>
Item Meester Arent Willemz. troude sijn huysvrou maretgie hugendochter anno ix den xvij dach in desembri daer hi alle dese kinderen hier nae ghescreven bij ghehadt (heeft) metten grasyen goedes, god sij daer van gheloeft.
Item maretgen es weder om oflijvich ghewoerden anno xxxvij den xviij dach in sebtember. god ontfarm haerder sielen ende sij leit begraven int barnardieten bruerhuys voer die tralien an die suyt sijde inder kerken.
Hier beghint die out van mijn kinderen ende die tijt doen sij gheboren waren ende wye haer peteren waren.
Item int Jaer ons Heeren mvc ende x den lesten dach van september soe wert gheboren Willem arentz. smiddachs tuschen xj ende xij uren ende sijn peteren waren ysbrant pieterz. ende Jacop dirrickz. ende suetgen Jansdochter sijn grotemoeder ende is ghevoremt ende hij starf duen hij vij Jaer out was.
Item int Jaer ons heeren mvc ende xij den v dach in Julio soe wert gheboren huich Arentzoen ende zijn peteren waren heer borthelmees Janz. ende gherit vrankenzoen ende neeltgin lutendochter sijn moetghin ende is ghevoeremt. een guet man moet het worden.
Item int Jaer ons Heeren xvc ende xv den xxiiij in mey soe wert gheboren pieter arentz. ende sijn peteren waren ijsbrant pieterz. ende Jacop simonzoen ende aechten hugendochter ende starf doen hij iij weken out was.
Int Jaer ons Heeren xvc ende xvj den xiiijsten dach van november werde gheboren neeltgin arentsdochter ende haer peteren waren Jan die Heuter schout van delft ende Joffer marij van dorp ende griet nift ende sij es ghevoremt ende starff duen sij out was xviij jaer.
Int Jaer ons heren xvc ende xviij den xvsten dach nae bamis duen wart gheboren maritghin arentsdochter ende haer peteren waren heer Jan die pastoer van voerburch ende suetghen Jansdochter haer grotemueder ende neeltgin Jansdochter haer muetghin ende sij es ghevorremt.
Int Jaer ons heren mvc ende xx den xxvijsten in augusto duen wert gheboren willem arentz. ende sijn peteren waren pieter diriczoen ende Jan Wicerszoen ende berber claes vranken huisvrou ende hij es ghevoeremt ende starf int jaer van xlij op den eersten dach in maerte.
Int Jaer ons Heeren xvc ende xxij den xn in maerte soe wert gheboren anna Arentsdochter ende haer peteren waren Jonge claes claeszoen tot Rijswijc ende toentghin wighersdochter ende maritghen nift ende es ghevoremt ende starf duen sij out was ontrent iiij Jaer.
Int Jaer ons Heren xvc ende xxiiij doen werd gheboren suetghin arentsdochter den ix dach in februario ende haer peteren waren Heer Jacop Joeszoen opt beghijnhof en de maritghin Jansdochter naest die waech ende ploentgin foyendochter van die delfse haven ende is ghevoeremt.
Int Jaer ons Heeren xvc ende xxvj den xsten dach in desember wert gheboren een knechghin ende ghedoept ende starf terstont.
Int Jaer ons Heeren mvc ende xxviij wert gheboren anna arentsdochter op sinte ponsiaens avont ende haer peteren waren claes pieterz. ver van amsterdam ende lijsbet cornelisdochter ende ariaen Jansdochter ende starf duen sij out was ontrent een Jaer.
Int Jaer ons Heeren xvc ende xxix den xxvjsten dach van october werde gheboren ysbrant arentsz. ende zijn peteren waren komen suetert tot berghen ende jan Jacopz. tot bergen ende pieternelle tot berghen ende hij is ghevormt.

<note>Wat hier volgt is dadelijk geschreven achter de aanteekeningen van Meester Arent Willemsz. en betreft waarschijnlijk zijn achterkleinzoon; misschien hebben nakomelingen van den bedevaartganger den geslachtsnaam Van Overschie aangenomen en zich metter woon in Amsterdam gevestigd.</note>
Den 7 februari 1623 is geboren mijn dochter marritie gerretse.
Den 4 september 1624 is geboren Arent gerretse van overschie.
Den 18 september 1626 is geboren Cors gerretse van overschie.
Anno 1627 den 25 november op Sinte Catrijnendach is gebooren niclaes gerritss. van overschie en is gekerstent van Mr. Hendrick ebbius.
Anno 1645 den 1 Junius ben ick niclaes gerritss. gevormt van philippus Bisschop over hollant t'huyse van luyckes cuylaert ende men vormpeet was men heer kook er een werelts priester.
Anno 1645 den 1 Junie ben ick Willem gerritss. gevormt van philippus bisschop over hollant thuyse van luyckes cuylaert ende mijn vormpeet was de bisscopknecht.
Anno 1645 Den 1 Junius ben ick aghatha gerres gevormt van philip.
Anno 1649 den 27 mayus ben ick niclaes gerritss. getrout met mijn seer beminde huysvroutie aeltie pietersdochter gaenden in haer drie en twintighste Jaer ende ben getrout van Mr. Hendrick Ebbius op een donderdagh ende dat tot onsen huysen met een mooye statie ende sondagh daeraen getrout op het stadthuys zijnde den 30 may ende de bruyloft is gehouden t'onsen huysen ende alles is wel vergaen godt gelooft ende gedanct.
Anno 1650 den 21 mey wesende saterdagh smorgens te 5 ueren is geboren arent claese van overschie en sijn peeters waren sijn grootvaeder gerrit arentss. van overschie ende sijn peet marrietie gerrits van overschie.
Ao 1652 den 11 Januarius is gebooren mijn tweede kint een zoon Jannes Claese van overschie donderdagh smorgens ten 1/2 tienen ende sijn peeters waeren govert van der mye ende aeltie essers.
Ao 1654 den 28 Januarius is gebooren mijn derde kint een dochter marrie claes van overschie swoendagh smorgens ten 1/2 negenen haer peeters waren pieter Janss. backer ende marrietie claes.
1655 den 5 Octob. dingsdagh smorgens ten 10 uren is gestorven mijn huysvrous vader pieter Janse backer en vrijdaghs den 8 octob. begraven inde ouwe kerck bij het cleyn orgel.
1656 den 10 Januario op kopperties maendagh savonts ten 6 uren is gebooren mijn 4 kint een soon en genaemt pieter claese van overschie en anderhalf Jaer out sijnde is gestorven.
1657 den 24 september op kermis maendagh is gestorven mijn broeder willem gerritss. van overschie out 26 Jaer smorgens ten 7 uren ende begraeven den 27 september donderdaghs inde nieuwe kerck onder het gestoelt van d'krijsraet.
1658 den 13 februarius op woensdagh smorghens is gebooren mijn 5 kint een soon genaemt willem claesen van overschie en sijn peeters waeren gerrit arents van overschie.
1660 den ......... wesende saterdagh snachts ten 11 ure is gebooren mijn 6 kint een dochter en is genaemt aeltie claes van overschie naer mijn vrous moeder ende peeters waeren Jan pieterse backer en aegje van bergen.
1662 den 19 may op Vrijdagh daghs naer onse lieven heeren hemelvaerts dagh smorgens omtrent 7 uren is gestorven mijn lieve waerde moeder marrietie claes out 61 Jaer ende begraeven den 23 may inde nieuwe kerck achter het koor int kruyskoor.
1662 den 24 september op sondagh kermisdagh smorges ten 7 uren is gebooren mijn 7 kint een soon genaemt pieter claesen van overschie ende de peeters waren Jan pieterse backer en marrietie pieters.
1663 den 25 may op vrijdagh smiddaghs omtrent 2 uren is gestorven mijn lieve waerde vaeder gerrit arentss. van overschie ende begraven den 29 may inde nieuwe kerck achter het koor omtrent ofte bij mijn moeder za.
1664 den 23 april op woensdagh ontrent 10 uren is gebooren mijn 8 kint een dochter ende genaemt hester claes van overschie naer mijn moeders moeder en haer peeters waeren ysack van yperen en mijn suster agata van bergen.
1668 den 5 december op woensdagh savonts ten half negenen op sinter niclaes avont is gebooren mijn 9 kint een soon ende genaemt gerrit claesen van overschie naer mijn lieve vaeder za. ende sijn peeters waeren Joannes bogaert en mijn suster maria van overschie.
1674 den 12 november op maendagh savonts ten 11 uren is gestorven mijn jonghste soon gerrit claesen van overschie out een maent minder als 6 Jaer ende begraven des donderdaghs den 15 dito inde nieuwe kerck.
1683 den 23 Julie op Vrijdagh savonts ontrent 10 uren is gestorven mijn soon pieter van overschie out wesende 2 maenden minder als 21 Jaer ende begraeven inde nieuwe kerck int kruyskoor.
1685 den... April is gestorven mijn ouste broeder arent van overschie wesende een maent minder als 35 Jaer en is begraven op het leyse kerckhof.
1685 den 10 Julie is gestorven mijn jonste suster Hester van Overschie en is begraven inde niewe kerck in het kruyskoor.
1690 den 8 Juni is gestorven mijn moeder aeltie pieters en is begraven inde heylighe stede.
1697 den 18 Juni is gestorven mijn lieve suster alleta van overschie snacht tussen 12 en een ure.

Anno 1672.
Tegens Donderdagh, den 7 July,
Werd UE. ter Begraavenis gebeeden, met
Jan van Neck.
Inde Dirck van Assen-steeg, in de gouden Engel; als Vriendt in huys te komen, om precys voor twee uuren te zijn in de
Nieuwe Kerck.
UE. Naam zal geleezen worden.

Voor Claes gerritss. Overschie en soone.